দেখা-শুনাৰ শিক্ষা

... শৈশৱত, বা ল’ৰালিত  পদ্ধতিগতভাৱে শিকোৱা বা চেকনিৰ আগত পোৱা বিদ্যাতকৈ দেখি থকা, শুনি থকা কথা বা ঘটনাই কুমলীয়া মন আৰু অৱচেতনত গভীৰ চাপ পেলাব পাৰে, যি চিৰদিনলৈ মনত ৰৈ যায়৷ এনেধৰণৰ কথাবোৰ সাধাৰণতে পঢ়াশালি বা বিদ্যালয়ত ঘটাতকৈ ঘৰত বা সমনীয়াৰ লগত হোৱা আদান-প্ৰদানত কিছু বেছিকৈ হয়৷ সেয়ে, ঘৰখনকহে মূল পঢ়াশালি বোলা হয়৷ ল’ৰা-ছোৱালীৰ নৈতিক চৰিত্ৰ, আচাৰ-ব্যৱহাৰো তেওঁলোকে সৰুতে দেখা, শুনা আৰু অভিভাৱকৰ পৰা পোৱা শিক্ষাৰ ওপৰতে বেছিকৈ নিৰ্ভৰশীল ...

সদ্যহতে টেলিভিছনৰ পৰ্দাত সঘনে চলি থকা বিজ্ঞাপন এটা নিশ্চয় সকলোৱে মন কৰিছে৷ আওহতীয়া বাটত মাক আৰু জীয়েক গৈ থকা গাড়ীখনৰ চকা ফুটে৷ ওচৰত কোনো সুবিধা নাই; মানুহৰ উমঘাম নাই৷ মাকে কেনেকৈ কি কৰা যায় চিন্তা কৰি থাকোঁতেই কিশোৰী জীয়েকে নিজে গাড়ীৰ পিছফালৰ বাকচটো [‘ডিকি’ বা ‘ট্ৰাংক’] খুলি যাৱতীয় সঁজুলি উলিয়াই চকা সলোৱা কামটো নিজ হাতেৰেই সম্পূৰ্ণ কৰে৷ মাকলৈ চাই মিচিকিয়াই কয়– ‘দেউতাক দেখিছিলোঁ৷’

বিজ্ঞাপনটো উদ্ধৃতি দিয়াৰ উদ্দেশ্য বোধহয় আমি নক’লেও পাঠকে বুজি পাইছে৷ ছোৱালীজনীয়ে দেউতাকে শিকাইছিল বুলি কোৱা নাই; দেউতাকে কৰা দেখিছিল বুলিহে কৈছে৷ শৈশৱত, বা ল’ৰালিত  পদ্ধতিগতভাৱে শিকোৱা বা চেকনিৰ আগত পোৱা বিদ্যাতকৈ দেখি থকা, শুনি থকা কথা বা ঘটনাই কুমলীয়া মন আৰু অৱচেতনত গভীৰ চাপ পেলাব পাৰে, যি চিৰদিনলৈ মনত ৰৈ যায়৷ এনেধৰণৰ কথাবোৰ সাধাৰণতে পঢ়াশালি বা বিদ্যালয়ত ঘটাতকৈ ঘৰত বা সমনীয়াৰ লগত হোৱা আদান-প্ৰদানত কিছু বেছিকৈ হয়৷ সেয়ে, ঘৰখনকহে মূল পঢ়াশালি বোলা হয়৷ ল’ৰা-ছোৱালীৰ নৈতিক চৰিত্ৰ, আচাৰ-ব্যৱহাৰো তেওঁলোকে সৰুতে দেখা, শুনা আৰু অভিভাৱকৰ পৰা পোৱা শিক্ষাৰ ওপৰতে বেছিকৈ নিৰ্ভৰশীল৷ এইক্ষেত্ৰত পিতৃ-মাতৃক আমি মুখ্য অভিভাৱক বুলি গণ্য কৰিছোঁ৷

এই কথাবোৰ পুনৰ চিন্তা কৰাৰ কিছু প্ৰয়োজন সমাজত আহি পৰিছে৷ আজিকালি একোটা পৰিয়ালৰ উপাৰ্জন আগৰ দিনৰ তুলনাত বেছি৷ ফলস্বৰূপে, সৰুৰে পৰাই শিশু, চেমনীয়া, কিশোৰ, যুৱক-যুৱতীসকলে নানা আনন্দ, ৰস, ধেমালি, শিক্ষা আদি উপভোগ কৰাৰ সুযোগ বঢ়াৰ লগে লগে ভুলপথে পৰিচালিত হ’ব পৰাৰ প্ৰলোভনো বাঢ়ি গৈছে৷ সঠিক সময়ত সুষ্ঠ  উপদেশ-পৰামৰ্শ দিব নোৱাৰিলে পিছলৈ তেওঁলোকক দোষ জাপি দিয়া উচিত নহ’ব৷ পিতৃ-মাতৃসকল আজি আগতকৈ বেছি সজাগ আৰু সচেতন হোৱা প্ৰয়োজন হৈ পৰিছে৷

নিজৰ জীৱনৰ বাল্যকালৰ বহু কথাই কেতিয়াবা পিছলৈ মনত পেলালে সেই সৰু সৰু ঘটনাবোৰ চৰিত্ৰ গঠনত কিমান পৰিপূৰক আছিল তাক বুজা যায়৷ সৰু থাকোঁতে কাছগড়াল গাঁৱৰ পৰা দেউতাৰ ভাগিন এগৰাকী [আমাৰ বাইদেউ] আহি আমাৰ শিৱসাগৰৰ ঘৰত আছিল৷ তেতিয়াৰ দিনত এনে আহ-যাহ আৰু আপোন মানুহৰ ঘৰত কিছুদিন থকা সহজাত, স্বাভাৱিক নিয়ম আছিল৷ ভাগিনীৰ প্ৰতি দেউতাৰ অপাৰ মৰম৷ বাইদেউৰ কথা-বতৰা, পিন্ধন-উৰণ আদি স্বাভাৱিকতেই গাঁৱলীয়া৷ পঢ়া-শুনাতো পিছপৰা; কিন্তু মন সম্পূৰ্ণ নিষ্পাপ আৰু সৰল৷ এদিন কিবা কথাত অসন্তুষ্ট হৈ আমি গংগাটোপ টাউনীয়াটোৱে বাইদেউক ‘গাঁৱলীয়া’ বুলি ঠাট্টা কৰিলোঁ৷ অপমানিত হৈ বাইদেৱে আমাক একো নক’লে যদিও নিৰলে চকুলো টুকিলে৷ বোপাই অফিচৰ পৰা ঘৰলৈ ওভতাৰ পাছত আমাৰ আয়েই কথাটো তেওঁক অৱগত কৰিলে৷ ঘৰৰ পিছচোতালত ভালকৈ এপিটন দি, সকলোৰে উপস্থিতিত বাইদেউৰ আগত আঁঠু কঢ়াই বোপায়ে আমাক ক্ষমা খোজালে৷ বাইদেৱে বহুবাৰ কাকূতি-মিনতি কৰিলে– ‘মামা, সৰু ল’ৰা, নাজানি কৈছে, তাক এৰি দিয়ক৷’ বোপাইৰ উত্তৰ– ‘সৰুতেই এশিকনি দি শুধৰাই নিদিলে পিছলৈ এনে স্বভাৱ ৰৈ যাব পাৰে৷’

জ্যেষ্ঠজন, সমজুৱাৰ আগত আচাৰ-ব্যৱহাৰ কেনে হোৱা উচিত আদি শিষ্টাচাৰ সৰুতেই দেখি-শুনি শিকা প্ৰমূল্য৷ বহু পিতৃ-মাতৃয়ে মোহ-চেনেহৰ অন্ধতাত সন্তানক কিছু কথা সময়মতে নিশিকায় বাবে ল’ৰা-ছোৱালীয়ে নিশিকাকৈয়ে ৰৈ যায়৷ এনে ল’ৰা-ছোৱালীও  দেখিছোঁ যি আনক বাদেই, নিজৰ আপোন-স্বজনকো মাত এষাৰ জনাব নাজানে৷ অল্পভাষী আৰু নিবোকাৰ মাজত যে পাৰ্থক্য থাকে, সেই কথা সৰুতেই অভিভাৱকে শিকাব পাৰে৷  অৱশ্যে, জনা-বুজা হোৱাৰ পাছত কথাবোৰ নিজেও আয়ত্ত কৰিব পাৰিব লাগে৷ নহ’লে শিক্ষা কিহৰ বাবে? বেয়া সংগত পৰি সৰু ল’ৰা-ছোৱালীয়ে প্ৰায়েই কিছু বেয়া স্বভাৱ আহৰণ কৰে৷ দেখা যায় যে বহু অভিভাৱকে এনে পৰিস্থিতিত নিজৰ সন্তানৰ গাত টোপ এটাকে পৰিব নিদি কেৱল সমনীয়াক সকলো দোষ জাপি দি নিজৰটোক ঢাকি ধৰে৷ অথচ, নিজৰ সন্তানকো যদি নিজৰ দোষৰ ভাগ উনুকিয়াই দিয়া হয়, তেতিয়া হ’লে হয়তো সংগদোষৰ পৰা তেওঁলোক পিছলৈ নিজেই আঁতৰি থাকিবলৈ শিকিব পাৰে৷ এটা সময় আছিল যেতিয়া মাক-দেউতাকৰ লগৰ বন্ধু-বান্ধৱ, ওচৰ-চুবুৰীয়ায়ো অভিভাৱকৰ ভূমিকা পালন কৰিছিল৷ মাক-দেউতাকে তেনে ক্ষেত্ৰত কোনো বেয়া নাপাইছিল; বৰঞ্চ শলাগহে লৈছিল৷ আজিকালি নিজৰ সন্তানৰ দোষ আপোনজনে ভাল ভাবি আঙুলিয়াই দিলেও মাক-বাপেক জাঙুৰ খাই উঠে৷ আমাৰ সকলো সন্তান দস্তুৰমত ষোল্ল অনাৰ; কিবা ভুল উনুকিয়াই দিবলৈ কাৰ কি অধিকাৰ!

প্ৰচলিত সকলো সমাজ ব্যৱস্থাৰে ভাল-বেয়া দুয়োটা দিশেই থাকে কিছু পৰ্যায়লৈ৷ পুৰুষপ্ৰধান সমাজৰো নিশ্চয় দুয়োটা দিশ আছে৷ নাৰীপ্ৰধান সমাজো আমি আমাৰ ৰাজ্যৰ কাষৰীয়া ৰাজ্যত দেখিছোঁ৷ আমাৰ তথাকথিত ভাৰতীয় পৰিয়ালবোৰত সন্তানৰ চৰিত্ৰ গঠনত মাতৃৰ ভূমিকা অপৰিহাৰ্য৷ বহু বিখ্যাত পণ্ডিতেও কৈ গৈছে যে ঘৰৰ জুহালতে বেছিভাগ সময় পাৰ কৰা মাতৃৰ পৰাই তেওঁলোকে বহু জীৱন-দৰ্শন আৰু শিক্ষা লাভ কৰিছিল৷ বাপেকে শাসন আৰু মাকে মৰমেৰে পালন কৰে বুলি এটা সাধাৰণ ধাৰণা আমাৰ সমাজত আছে৷ পিতৃয়ে কেতিয়াবা সীমা চেৰাই গৈ লঘু দোষতে সন্তানক গুৰু দণ্ড দিয়াৰ উদাহৰণৰ অভাৱ নাই৷ তেনে পৰিস্থিতিতো ধীৰ-স্থিৰ মাতৃয়ে সন্তানক দেউতাকৰ বিপৰীতে ধাৰণা লোৱাৰ পৰা বিৰত ৰাখে৷ আনহাতে, মৰমৰ অন্ধজ্বালাত ভুগি দেউতাকৰ সন্তানৰ শুধৰণি কাৰ্য সহ্য কৰিব নোৱৰা মাতৃও এই সমাজতে আছে৷ মাক-বাপেকে দুয়োজনক পৰস্পৰে কেনে ব্যৱহাৰ কৰে, সেইবোৰ দেখি-শুনিও সন্তানে বহু কথা, স্বভাৱ, আচাৰ-ব্যৱহাৰ আহৰণ কৰে৷ 

নিজৰ ভাষা-সংস্কৃতিৰ প্ৰতি আগ্ৰহ বা শিকাৰ মনোভাবো সৰুতেই নিজ ঘৰে ঘৰে ৰোপণ কৰাৰ দায়িত্বও আমাৰ অভিভাৱকসকলৰ ওপৰতেই৷ তথাকথিত ইংৰাজী মাধ্যমত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰি ওলাই অহা দুবিধ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী পোৱা যায়৷ এবিধে নিজৰ মাতৃভাষাটো কোনোপধ্যে ক’বলৈ জানে; লিখিব, পঢ়িব নাজানে৷ আনবিধে ক’বও জানে, পঢ়িবও জানে, লিখিবও ভালদৰে জানে৷ নিজ নিজ ঘৰৰ পৰিৱেশৰ বাবেই এই দুইবিধৰ মাজৰ পাৰ্থক্য গঢ়ি উঠা নাইনে? ভাষাৰ ক্ষেত্ৰত ঘটা এই বুনিয়াদী বিভ্ৰান্তিৰ বাবে আমি ভাবোঁ অভিভাৱকককে সাঙুৰি শিক্ষা ব্যৱস্থাও দায়ী৷ নিজৰ মাতৃভাষাৰে যদি সম্যক দখল নাই, আন ভাষাত কিমান ব্যুৎপত্তি আহৰণ কৰিব? আমাৰ জীৱনত ইংৰাজী ভাষা-সাহিত্যৰ যিমানকেইজন মূধাফুটা পণ্ডিত পোৱাৰ সৌভাগ্য ঘটিছে, তেওঁলোকে মাতৃভাষা মাধ্যমতে অন্ততঃ প্ৰাথমিক শিক্ষা পাইছিল৷ শিক্ষা পদ্ধতিত কেৰোণ থাকিলেও, অভিভাৱকসকলে ঘৰে ঘৰে সন্তানক মাতৃভাষা-সংস্কৃতিৰ ভেটি এটা গঢ় দিয়াত সহায়ক হ’ব নিশ্চয় পাৰে৷ শেহতীয়াকৈ ঘোষিত শিক্ষানীতিত অৱশ্যে এই দিশসমূহলৈ পুনৰ মনোনিৱেশ কৰা হৈছে৷ ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰতি এটা সুষ্ঠ ধাৰণা সকলো ভাৰতীয়ৰে থকা উচিত৷ একে সময়তে এইটোও জনা আৰু বুজা উচিত যে অসহিষ্ণুতা ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ অংগ নহয়; সকলো দিশৰ বতাহ ঘৰৰ মাজেৰে বৈ যাব দিও নিজৰ স্থিতি সবল কৰি বৰ্তি থকাটোহে এই সভ্যতাৰ মূল৷