স্বদেশানুৰাগী কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্য
... জাতীয় উন্নতি কৰিবলৈ হ’লে আৰ্থিক উন্নতি হ’ব লাগে, অৰ্থাৎ লক্ষ্মীৰ কৃপাদৃষ্টি পৰিব লাগে৷ যাৰ পেটত খাবলৈ ভাত নাই, পিন্ধিবলৈ গাত কাপোৰ নাই, তাৰ ভাব ক’ৰ পৰা উপজিব? আমাৰ সাহিত্যৰ দুৰ্গতিৰ প্ৰধান কাৰণ এইটোৱে নহয়নে? সকলোতকৈ ডাঙৰ হৰি কথা, তাতোকৈ ডাঙৰ চাউলকথা৷ আমাৰ শিক্ষিত ডেকাসকলৰ পেট ভৰাব নোৱাৰিলে তেওঁৰ শিক্ষাৰূপে ফুলকেইপাহি শুকাই সৰি যাব ...
পৰাধীনতাৰ কালছোৱাত যিজন মনীষাই অসমীয়া সমাজৰ অজ্ঞতা আৰু গোড়ামি আঁতৰাই জাতিটোক কৰ্মমুখী কৰি নিজৰ ভৰিত থিয় কৰোৱাৰ চিন্তাতে জীৱনপাত কৰিলে, সেইজন স্বদেশপ্ৰেমৰ কবি হ’ল কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্য৷ বাংলা ভাষাৰ স্কুলত পঢ়ি বাংলা ভাষাতে পদ্য ৰচনা কৰা ভট্টাচাৰ্যই ওৰেটো জীৱন কিন্তু জাতিপ্ৰেমৰ জোঁৰকুৰা অন্তৰত কঢ়িয়াই লৈ ফুৰিছিল৷ অন্তৰৰ এই জোঁৰকুৰা তেওঁৰ ছাত্ৰাৱস্থাতে জ্বলি উঠিছিল৷
আনুমানিক ১৮৫৫ কি ৫৬ খ্ৰীষ্টাব্দত বিশ্বনাথ চাৰিআলিৰ গড়েহাগি গাঁৱত জন্মগ্ৰহণ কৰা কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যৰ পিতৃ বাণেশ্বৰ ভট্টাচাৰ্য আছিল দাৰোগা৷ তেওঁ তেজপুৰৰ স্কুল ডেপুটী ইনস্পেক্টৰক কৈ নিজৰ ঘৰতে এখন পঢ়াশালি মঞ্জুৰ কৰাই লৈছিল৷ প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ পঢ়াশালি সেই অঞ্চলত সেইখনেই প্ৰথম৷ সৰুৰে পৰা অতি মেধাৱী আৰু প্ৰখৰ স্মৃতিশক্তিৰ অধিকাৰী কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যৰ কিন্তু এনট্ৰেঞ্চ পঢ়া নহ’ল৷ পিতৃৰ অকাল মৃত্যুত পঢ়া সামৰি তেজপুৰৰ কাছাৰীতে চাকৰি এটা যোগাৰ কৰি লৈছিল৷ পিছে নিজৰ তেজী আৰু অভিমানী স্বভাৱৰ কাৰণে এক চাহাবৰ লগত খৰিয়াল লাগিব৷ সেই চাহাবক তামোল গছত বান্ধি কিলোৱাৰ পাছত চাকৰি ত্যাগ কৰিবলগীয়া হ’ল৷ স্বাধীনচিতীয়া ডেকা কমলাকান্তই তেতিয়া হৰিবিলাস আগৰৱালাৰ লগত ৰবৰ, বেত আদিৰ কাৰবাৰত লাগে৷ আগৰৱালাৰ লগত তেওঁ কলিকতালৈকো গৈছিল৷ পাছত আগৰৱালাৰ সংগ এৰি স্বাধীনভাৱে ব্যৱসায়ত লাগে৷ এসময়ত সৰিয়হৰ কাৰবাৰ কৰিবলৈ গৈ কথা সাহিত্যিক হোমেন বৰগোহাঞিৰ পিতৃ ঢকুৱাখনাৰ ইন্দ্ৰধৰ বৰগোহাঞিৰ ঘৰতো প্ৰায়ে ভুমুকি মাৰিছিল৷ নিজে ব্যৱসায়ত নামি আৰ্হি দেখুওৱাই নহয়, তেওঁ অসমীয়া ডেকাক স্বাধীন ব্যৱসায় কৰিবলৈ উদ্গনি যোগাইছিল৷ তেওঁ মৰাপাটৰ কাৰবাৰ আৰু হাতী ধৰা ব্যৱসায়তো নামিছিল৷ কুৰি শতিকাৰ প্ৰথম দশকত ধুবুৰীত প্ৰায় পোন্ধৰ-ষোল্ল বছৰ থাকি গোৱালপাৰা আৰু কোচবিহাৰৰ হাবিত হাতী ধৰিছিল৷ কোচবিহাৰৰ মহাৰাজাৰ লগতো তেওঁৰ সদ্ভাব হৈছিল৷ এটা সময়ত হাতীৰ ব্যৱসায় বন্ধ হ’ল৷ সম্ভৱ ১৯১৮ চনত দুটা নে এটা হাতী লৈ গুৱাহাটী পালেহি৷
ব্যৱসায়িক ব্যস্ততাৰ মাজতো ভট্টাচাৰ্যই সাহিত্যৰ সাধনা অব্যাহত ৰাখিছিল৷ ১৮৯০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ‘জোনাকী’ত তেওঁৰ ‘আছামৰ উন্নতি’ শীৰ্ষক প্ৰবন্ধ প্ৰকাশ পাইছিল৷ সেই একে বছৰতে পূৰ্বে শদিয়াত থকা কালতে ‘ব’হাগৰ বিহু’ শিৰোনামৰ কবিতাটো ৰচনা কৰিছিল৷ তেজপুৰত সাহিত্য কাণ্ডাৰী পদ্মনাথ গোহাঞিবৰুৱাৰ সৈতে লগ লাগি ‘আসাম চেণ্ট্ৰেল প্ৰেছ’ স্থাপন কৰিছিল আৰু এইটো প্ৰেছৰ পৰাই ‘আসাম বন্তি’ প্ৰকাশ হৈ ওলাইছিল [১৯০০]৷ দাৰ্শনিক গ্ৰন্থ ‘কঃ পন্থা’ৰ ৰচনাকাল ১৯১৯ যদিও ১৯৩৪ চনতহে প্ৰকাশ পায়৷ গ্ৰন্থখন ভট্টাচাৰ্যৰ পৰিপক্ব চিন্তাৰ ফচল৷ ইয়াৰ পাতনিত তেওঁ লিখিছে– ‘যেতিয়া মোৰ হাতীৰ কাৰবাৰ ফেইল হ’ল, তেতিয়া মোৰ চিন্তা বৰকৈ দেশৰ অৱস্থাৰ ফালে ঢাল খালে৷ দেখিলোঁ যে অসমীয়া মানুহৰ জ্ঞান-উন্নতিৰ পিনে অলপো মন-কাণ নাই৷ অনেক ডেকাসকলৰ ভিতৰত বি এ, এম এ মহলা দি উঠা আৰু আইনৰ মহলাত উঠি উকীল হোৱাও দেখা পাইছোঁ৷ কিন্তু প্ৰকৃত জ্ঞান-শিক্ষালৈ মন-কাণ প্ৰায় অনেকৰ কম দেখা যায়৷ যিকোনো দেশ মাতৃভাষাৰ উন্নতিয়েইহে জ্ঞানী কৰি তোলে, দুখৰ বিষয় আমি অসমীয়া মানুহে মাতৃভাষাৰ উন্নতিৰ পিনে একো চেষ্টা নকৰোঁ৷ পৃথিৱীত যতবিলাক সভ্য দেশ আগৰ পৰা গুৰিলৈকে শক্তিশালী আৰু পৰাক্ৰমী হৈ উঠিছিল আৰু উঠিছে, সকলোবিলাক দেশেই যে মাতৃভাষাৰ উন্নতি সাধনৰ দ্বাৰাই তেনে হৈছে তাৰ ভুল নাই৷’
১৮৮৯ চনত লিখা ‘আসামৰ উন্নতি’ শীৰ্ষক প্ৰবন্ধত তেওঁ লিখিছে– ‘যেতিয়া কাকতি ফৰিঙৰ নিচিনা চাৰিওফালৰ বিদেশী মানুহ গৈ অসমৰ মাটিত হেতাওপৰা লগাব, অসমীয়াই তেতিয়া ঘৰৰ ভেটিকো হেৰুৱাব যেন পাইছোঁ৷ এতিয়া এঘৰ মানুহৰ ভাই-ভাই বেলেগ হ’লে মাটিৰ নাটনি পৰিলে এডোখৰ ভাংগি ল’ব পাৰিছে, তেতিয়া মাটি ইস্তফা দিয়াৰ ফল হাতে হাতে মিলিব৷ বৰ্তমান আসামৰ ভাল মানুহবিলাকৰ অৱস্থালৈ মন কৰি চালে চকুৰ পানী ওলায়৷ এনে এঘৰ ভাল মানুহ নাই বিদেশীয়ে যাক ধৰুৱা কৰা নাই৷ ভাল মানুহবিলাকৰ অৱস্থা দেখি এনেটোহে ঠাৱৰ কৰিব পাৰি যে আগলৈ আৰু ভাল মানুহৰ সঁচকে নাথাকিব৷ কুলমান বেচি পেট প্ৰৱৰ্তাবৰ উপায় কৰিব লাগিব৷’
অগ্নিকবি কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যই অহৰ্নিশে অসমীয়াৰ উন্নতিৰ হকে চিন্তা কৰিছিল৷ স্বদেশ-স্বজাতিৰ চিন্তাত নিজৰ পৰিয়াল-পৰিজনৰ সুখ-স্বাচ্ছন্দ্যও আওকাণ কৰি চৰম দাৰিদ্ৰ্যৰ মাজত দিন কটাইছিল৷ নিজৰ বুলিবলৈ মাটি এডোখৰ নাছিল৷ চেনিকুঠিত লোকৰ মাটিতে ঘৰ এটা সাজি লৈছিল৷ তেওঁৰ শেহৰ দিনকেইটা আছিল দুৰ্দশাগ্ৰস্ত৷ এই সম্পৰ্কত অধ্যাপক অতুলচন্দ্ৰ হাজৰিকাই ‘স্মৃতিৰ পাপৰি’ত লিখিছে– ‘বুঢ়াকালত দাৰুণ অৰ্থসংকটত পৰিছিল যদিও সাংসাৰিক দুখ-কষ্টলৈ সমূলি কেৰেপ কৰা নাছিল৷ মাজু [চন্দ্ৰকুমাৰ] আৰু জ্ঞান বোপা [জে বৰুৱা] তেওঁৰ পৰম বন্ধু আৰু হিতাকাংক্ষী আছিল৷ ৰাতিপুৱাৰ চাহপানীটুপি খায় মাজুৰ লগত একেলগে বহি, আবেলি চাহৰ মেজত বহে জ্ঞান বোপাৰ লগত৷ পুৱাৰ বাতৰিকাকতখন ভট্টাচাৰ্য ডাঙৰীয়াই জুপি জুপি পঢ়ে৷ তাত অসমীয়া জাতি বা কোনো অসমীয়া মানুহৰ বিৰুদ্ধে বেয়া কথা ওলালে ভট্টাচাৰ্যৰ মনত শান্তি নোহোৱা হয়৷ ততালিকে তেওঁ এটা প্ৰতিবাদ লিখি ‘অসমীয়া’ কাকতৰ কাৰ্যালয়ত দি আহেগৈ আৰু তাৰ পাছত যাৰ ঘৰলৈকে যায় তাতে অসমীয়াৰ প্ৰতি অন্যায়ৰ সেই অন্যায়ৰ বকলা মেলে৷ এয়ে আছিল তেওঁৰ সেই সময়ৰ নৈমিত্তিক কৰ্ম৷’
আজীৱন অসমীয়াৰ হকে চিন্তা কৰা ভট্টাচাৰ্যই অলেখ প্ৰবন্ধ, কবিতা, ভ্ৰমণ কাহিনী, আত্মজীৱনীমূলক ৰচনাৰে অসমীয়া সাহিত্যিক চহকী কৰি গৈছে৷ তেওঁৰ ‘গুটিদিয়েক চিন্তাৰ ঢৌ’, ‘অসমীয়া জাতিৰ পীৰি উঠিব নেকি’, ‘অসমীয়া জাতি কিয় তল পৰা’, ‘জাতীয় শিক্ষা আৰু মহাপুৰুষ সংঘ’, ‘কালিম্পং দাৰ্জিলিং ফুৰি কি দেখিলোঁ কি শুনিলোঁ’, ‘অষ্টাবক্ৰৰ আত্মজীৱনী’ আদি ৰচনাই চিন্তাৰ বিস্তৃতিৰ স্বাক্ষৰ বহন কৰে৷ তেওঁৰ দ্বিতীয়খন কবিতা পুথি ‘চিন্তা তংৰগ’ প্ৰকাশ পায় ১৯৩৩ চনত৷ ‘আত্মজীৱনী’খন আৰম্ভ কৰে ১৯২৬ চনত৷ কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্য আছিল অসম সাহিত্য সভাৰ ১৯২৯ চনৰ যোৰহাট অধিৱেশনৰ সভাপতি৷
ব্ৰাহ্মণ পৰিয়ালত জন্মগ্ৰহণ কৰিও ভট্টাচাৰ্যই ধৰ্মীয় গোড়ামিৰ পৰা মুক্ত আছিল৷ ব্ৰাহ্মণ্য আচাৰৰ বিৰুদ্ধে গৈ তেওঁ গাৰ লগুণ ছিঙি পেলাইছিল৷ হালৰ মুঠিত ধৰিছিল, শালগ্ৰাম কৰিছিল কাগজ চেপি ৰখা পেপাৰৱেইট৷ বহুতৰ ধাৰণাত তেওঁ আছিল ‘মেলেচ’৷ প্ৰকৃতপক্ষে তেওঁ বিধৰ্মী নাছিল; ধৰ্মীয় ৰক্ষণশীলতাৰহে বিৰোধী আছিল৷ সমাজৰ কু-সংস্কাৰ আঁতৰাই এখন সংহতিপূৰ্ণ ভৱিষ্যতমুখী সমাজ গঢ়াটোহে আছিল প্ৰধান লক্ষ্য৷ ‘বৈষ্ণৱ ধৰ্মই মানুহৰ কি কৰে’ শীৰ্ষক ৰচনাত তেওঁ লিখিছে– ‘ধৰ্মই সকলোকে এক কৰে৷ যি ধৰ্মই সকলোকে এক আৰু সমান কৰিব নোৱাৰে, সেই ধৰ্মক ধৰ্ম নোবোলে– সি উপধৰ্ম মাথোন; আৰু যি ধৰ্মই মানুহৰ মাজত হিংসা আৰু পশু ব্যৱহাৰ শিক্ষা আৰু পশু বা আসুৰিক বল বঢ়ায়, সি ধৰ্ম ইহ-পৰকাল দুইকাললৈ মানুহৰ অমংগলহে সাধন কৰে; এই হেতুকে তন্ত্ৰ শাস্ত্ৰক শ্ৰীমন্ত শংকৰে অবুজনসকললৈ বামানয় শাস্ত্ৰ বুলিছে৷’ স্থানান্তৰত তেওঁ মন্তব্য কৰিছে যে– ‘কৰ্মৰে সৈতে ধৰ্মৰ ঘনিষ্ঠ সম্বন্ধ৷ ধৰ্মৰ দ্বাৰাইহে জ্ঞানৰ উৎপত্তি হয়৷ ভগৱান শ্ৰীকৃষ্ণে নিজে খৰি লোৰাৰ পৰা গৰু ৰখাপৰ্যন্ত একো কাম বাকী ৰখা নাই৷ আমাৰ যেই-সেই কাম কৰা অপমান জ্ঞান জুই পুৰি ছাই কৰি শিক্ষিত ডেকাসকলে বাঙ্গালীৰ বাবুৱনী আদৰ্শ এৰি কৰ্মী হ’বলৈ শিক্ষা আৰু চেষ্টা কৰক৷ হাল, কোৰ, কমাৰ, কুমাৰ কোনো কামেই সৰু নহয়৷’
অসমীয়া জাতিৰ বৰ্তমান আৰু ভৱিষ্যৎ সম্পৰ্কে গভীৰভাৱে চিন্তা কৰা কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যই অসমীয়া জাতি অৰ্থনৈতিকভাৱে স্বাৱলম্বী হোৱাত অধিক গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছিল৷ সাহিত্য সভাৰ সভাপতিৰ অভিভাষণতো তেওঁ এই প্ৰসংগ অৱতাৰণা নকৰাকৈ থকা নাই৷ তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে জাতীয় উন্নতি কৰিবলৈ হ’লে আৰ্থিক উন্নতি হ’ব লাগে, অৰ্থাৎ লক্ষ্মীৰ কৃপাদৃষ্টি পৰিব লাগে৷ যাৰ পেটত খাবলৈ ভাত নাই, পিন্ধিবলৈ গাত কাপোৰ নাই, তাৰ ভাব ক’ৰ পৰা উপজিব? আমাৰ সাহিত্যৰ দুৰ্গতিৰ প্ৰধান কাৰণ এইটোৱে নহয়নে? সকলোতকৈ ডাঙৰ হৰি কথা, তাতোকৈ ডাঙৰ চাউলকথা৷ আমাৰ শিক্ষিত ডেকাসকলৰ পেট ভৰাব নোৱাৰিলে তেওঁৰ শিক্ষাৰূপে ফুলকেইপাহি শুকাই সৰি যাব৷’ সাহিত্যৰ উন্নতিৰ লগত আৰ্থিক উন্নতিৰ সম্পৰ্ক বিচাৰি উলিওৱা কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যৰ স্বদেশ-স্বজাতিৰ প্ৰতি থকা প্ৰেম আছিল নিৰ্ভেজাল৷ তেওঁ কৈছিল– দেশবাসীৰ হূদয়ত স্বদেশপ্ৰেম জগাব নোৱাৰিলে দেশে একতাৰ মোল নুবুজে৷ সাম্প্ৰতিক অসমৰ সংকটময় কালত অগ্নিকবিৰ চিন্তা-দৰ্শনে হয়তো বাট দেখুৱাব পাৰিব৷
[কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্যৰ চৌৰাশীসংখ্যক মৃত্যুবাৰ্ষিকী উপলক্ষে]