ন্যায়পালিকাৰ গৰিমা অটুট আছেনে
‘সাধাৰণ মানুহৰ শেষ আশ্ৰয় ন্যায়পালিকা’– আমি সৰুৰে পৰা শুনি থকা এফাঁকি বাক্য৷ এইফাঁকি বাক্যই ন্যায়পালিকাৰ ওপৰত সাধাৰণ মানুহৰ আস্থাক প্ৰতিফলিত কৰিছিল৷ দুৰ্নীতিপৰায়ণ আৰু অসংবেদনশীল আমোলাতন্ত্ৰই অৱস্থা কাহিল কৰি দিয়া সাধাৰণ মানুহৰ সকলো উপায় ৰুদ্ধ হোৱাৰ পাছত ন্যায়ালয়ৰ দুৱাৰ খট্খটাই পোৱা ন্যায়েই হ’ল এনে আস্থা আৰু বিশ্বাসৰ ভেঁটি৷ ক’বলৈ গ’লে নাগৰিকৰ অধিকাৰক সুৰক্ষা দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত দেশৰ ন্যায়পালিকাই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল৷ ন্যায়পালিকাৰ এনে ঐতিহাসিক ভূমিকাৰ পটভূমিত গঢ়ি উঠা জনতাৰ আস্থা আৰু বিশ্বাসেই হ’ল এক স্বাধীন ন্যায়পালিকাৰ আধাৰ৷
স্বাধীন ন্যায়পালিকা হ’ল সংবিধানৰ প্ৰহৰী, নাগৰিকৰ মৌলিক অধিকাৰৰ ৰক্ষক৷ আইনৰ ভাষাৰে যাক কোৱা হয় ‘Sentinel on the qui vive’ বা স্বতন্ত্ৰ অভিভাৱক৷ সংবিধানৰ আত্মা হ’ল ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু বাক্ স্বাধীনতা৷ সভ্যতাৰ আলোকসন্ধানী যাত্ৰাত মানুহে পোৱা নজহা-নপমা ধাৰণাটোৱে হ’ল স্বাধীনতা৷ যিকোনো মূল্যৰ বিনিময়ত ইয়াক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখিব পাৰিলেহে গণতন্ত্ৰ সুৰক্ষিত হৈ ৰ’ব৷ সেয়েহে ন্যায়পালিকাই কাৰ্যপালিকা [Executive] বা বিধান মণ্ডলৰ [Lagislature] মুখপাত্ৰৰ দৰে কাম নকৰে বা কৰাটো অনুচিত৷ ভাৰতবৰ্ষৰ উচ্ছ ন্যায়পালিকাই বাক্ স্বাধীনতাক সুৰক্ষা দিয়াত প্ৰথমৰে পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল৷ এনে হৈছিল যে ‘ৰমেশ থাপাৰ বনাম মাদ্ৰাজ ৰাজ্য’ আৰু ‘ব্ৰীজভূষণ বনাম দিল্লী ৰাজ্য’ শীৰ্ষক দুটা গোচৰত বাক্ স্বাধীনতাক সুৰক্ষা প্ৰদান কৰি দিয়া দুটা ৰায়ৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ভাৰতীয় সংবিধানৰ প্ৰথম সংশোধনী আনিবলৈ বাধ্য হৈছিল কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ৷ ন্যায়পালিকাৰ এনে স্বাধীনচিতীয়া মনোভাৱ আমি পৰৱৰ্তী সময়তো দেখিছিলোঁ৷
সময় সলনি হ’ল, কথাবোৰো সলনি হ’ল৷ আজি ন্যায়পালিকাৰ সেই গৰিমা অটুট আছেনে? সাধাৰণ মানুহে আজি এই প্ৰশ্ন তুলিছে৷ সময়ে সময়ে এনে লগা হৈছে নেকি যে যি ভাষাৰে কাৰ্যপালিকাই কথা কয়, ঠিক সেই ভাষাৰেই ন্যায়পালিকাই কথা কৈছে? এইবোৰ প্ৰশ্ন নাগৰিকে কৰিছে৷ নাগৰিকে প্ৰশ্ন কৰিছে যে নিজকে ‘Sentinel on the qui vive’ বুলি কোৱা ন্যায়পালিকাই ব্যক্তিগত স্বাধীনতাক সুৰক্ষা দিয়াত ব্যৰ্থ হৈছে নেকি? এইখিনিতে মনলৈ আহিছে উচ্ছতম ন্যায়ালয়ৰ ভূতপূৰ্ব ন্যায়াধীশ এইচ আৰ খান্নাৰ কথা৷ সত্তৰৰ দশকত, বিশেষকৈ ১৯৭৫ চনত দেশত আভ্যন্তৰীণ জৰুৰী অৱস্থা ঘোষণা কৰাৰ পাছত যেতিয়া দেশৰ উচ্ছতম ন্যায়ালয়ে কাৰ্যপালিকাৰ ওচৰত সেও মানিছিল, সেই সময়ত ‘এ ডি এম জব্বলপুৰ’ৰূপে খ্যাত গোচৰত দিয়া এক Dissenting ৰায়ৰ দ্বাৰা স্বাধীন ন্যায়পালিকাৰ প্ৰতি নিজৰ দায়বদ্ধতা প্ৰকাশ কৰিছিল৷ এই ৰায়ৰ বাবে সেই সময়ৰ কংগ্ৰেছ চৰকাৰে খান্নাক উচ্ছতম ন্যায়ালয়ৰ মুখ্য ন্যায়াধীশ পদৰ পৰা বঞ্চিত কৰিছিল৷ ন্যায়পালিকাৰ স্বাধীনতা অক্ষুণ্ণ ৰখাৰ বাবে এনে সাহসৰ প্ৰয়োজন৷ এইজন ন্যায়াধীশে তেওঁৰ বিদায়ী ভাষণত কৈছিল– ‘কোৱা হয় যে আইনৰ বাবে সেইখিনিয়েই আটাইতকৈ সুন্দৰ সময়, যেতিয়া ই বিধিবদ্ধ ধাৰণা আৰু সাময়িক আৱেগক একাষৰীয়া কৰি অজনপ্ৰিয় নাগৰিকক বৈষম্য আৰু পীড়নৰ পৰা সুৰক্ষা দিব পাৰে৷ [Law it has been said, knows no finer hour that when it cuts trough formal concepts and trarsitiary emotions to protect unpopular citizens against discrimination and persecution] [সূত্ৰ– Neither loses nor thrones ন্যায়াধীশ খান্নাৰ আত্মজীৱনী]৷ তেওঁৰ এই বক্তব্যই ব্যক্তিগত স্বাধীনতা আৰু বাক্ স্বাধীনতাৰ প্ৰতি ন্যায়পালিকাৰ থাকিবলগীয়া দায়বদ্ধতাক মনত পেলাই দিয়ে৷ ‘এ ডি এম জব্বলপুৰ’ গোচৰত নাগৰিকৰ মৌলিক অধিকাৰ কৰ্তন কৰাৰ বাবে চৰকাৰে চলোৱা চেষ্টাৰ পক্ষত যেতিয়া ন্যায়াধীশে ৰায় দিছিল, খান্নাৰ সেই অকলশৰীয়া বিৰোধ বা Dissent এগছি চাকিৰ পোহৰ হৈ ৰৈছিল– গণতন্ত্ৰ পিয়াসী মানুহৰ বাবে৷
আমি কৈছিলোঁ, কথাবোৰ সলনি হ’ল৷ সেই সলনি হোৱা কথাবোৰ আৰু পৰিৱেশে সাধাৰণ মানুহক প্ৰশ্ন সুধিবলৈ বাধ্য কৰিছে৷ প্ৰভাৱশালী মতাদৰ্শৰ বিপৰীত বিৰুদ্ধ মত বা Dissenting opinion পোষণ কৰা প্ৰায় সকলোবোৰ ব্যক্তিয়েই ৰাষ্ট্ৰৰ আক্ৰমণৰ সন্মুখীন হৈছে৷ তেওঁলোকক ‘ৰাষ্ট্ৰদ্ৰোহী’ আখ্যা দি কাৰাগাৰৰ অন্ধ কুঠৰিলৈ ঠেলি দিয়া হৈছে৷ অতি শেহতীয়াকৈ উচ্ছতম ন্যায়ালয়ৰ ন্যায়াধীশ চন্দ্ৰচুড়ে এক বক্তৃতাত দেশৰ এই পৰিস্থিতিৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি কৈছিল– ‘সকলো বিপৰীত মতকে একে আষাৰে ৰাষ্ট্ৰবিৰোধী বা অগণতান্ত্ৰিক আখ্যা দিব বিচৰাটো সাংবিধানিক মূল্যবোধক সুৰক্ষা দিয়াৰ বাবে থকা আমাৰ দায়বদ্ধতাৰ ওপৰত আক্ৰমণ৷’ এজন কাৰ্যনিবাৰ্হ কৰি থকা ন্যায়াধীশৰ বক্তব্যৰ পাছতো এই প্ৰশ্ন নাগৰিকৰ মনলৈ আহে– এনে শ্বাসৰুদ্ধ-বাধ্য পৰিৱেশৰ পৰা আমাক মুক্ত কৰিব পৰা ৰায় ন্যায়পালিকাই দিছেনে৷ ইউ এ পি এৰ [UAPA] দৰে ক’লা আইনৰ ব্যৱহাৰেৰে বছৰৰ পাছত বছৰ বিনা বিচাৰেৰে [Trial] যেতিয়া এনে বহু বিপৰীত মত পোষণ কৰা মানুহক কাৰাগাৰত দিন নিয়াবলৈ বাধ্য কৰা হৈছে, তেনে সময়ত ন্যায়পালিকাই ভূতপূৰ্ব ন্যায়াধীশ খান্নাৰ দৰে সাহসৰ প্ৰদৰ্শনেৰে আমাৰ বাবে আন্ধাৰত এগছি বন্তিৰ পোহৰ হ’ব পাৰিছেনে?
শৃংখলাবদ্ধ গণতন্ত্ৰ থাকিব নোৱাৰে৷ গণতন্ত্ৰ কিছু পৰিমাণে হূলস্থূলীয়া, কিছু পৰিমাণে বিশৃংখল৷ শৃংখলাবদ্ধ গণতন্ত্ৰৰ কথা শাসকে কয়, চৰকাৰে কয়৷ ন্যায়পালিকাই নকয়৷ এটা আন্দোলন সম্পূৰ্ণৰূপে শৃংখলাবদ্ধ হ’ব বুলি ভবাটো ভুল৷ মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত হোৱা আন্দোলনৰ মাজতো কিছু বিশৃংখলতা আছিল৷ ভাৰতবৰ্ষৰ এজন সন্মানীয় আইনজ্ঞ ফালি এচ নৰিমানে আজিৰ পৰা কেইবছৰমান পূৰ্বে ৰাষ্ট্ৰপতি ভৱনত এক কিতাপ উন্মোচনী অনুষ্ঠানত অংশগ্ৰহণ কৰি কৈছিল– ‘For an effective democracy to function there must be dissent and some consequential disturb once as well.’ এই Disturbance বা হুলস্থুলেহে গণতন্ত্ৰক সজীৱ কৰি ৰাখিছে [হিংসাত্মক বিৰোধৰ কথা ইয়াত কোৱা হোৱা নাই]৷ এনে হুলস্থুলক গণতন্ত্ৰবিৰোধী বুলি ভাবিলে ভুল হ’ব৷ সেই একেই সভাতে তেওঁ কৈছিল– ‘হুলস্থুল আৰু ইয়াৰ পৰা উদ্ভূত বিশৃংখলতাক আমি সংসদীয় গণতন্ত্ৰত মানি ল’ব লাগিব, কাৰণ আন সকলো ব্যৱস্থাই ক্ষমতাৰ অহংকাৰ, স্বেচ্চাচাৰিতা আৰু একনায়কত্বক জন্ম দিয়ে, যাক আমি যিকোনো উপায়েৰে প্ৰতিহত কৰিব লাগিব৷’ গণতন্ত্ৰই সৃষ্টি কৰা হুলস্থুল আৰু বিশৃংখলতা কেতিয়াবা বিৰক্তিকৰ হ’লেও ইয়াক সুৰক্ষিত কৰি ৰখাটোৱেই ন্যায়পালিকাৰ দায়িত্ব, কাৰণ ন্যায়পালিকাৰ নিজৰ ভাষাৰেই ই ‘Sentinel on the qui vive’৷
[লেখক বৰঠাকুৰ গুৱাহাটী উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ অধিবক্তা আৰু অগ্ৰণী মানৱ অধিকাৰ কৰ্মী৷ লেখকৰ ফোনঃ ৯৪৩৫১-০৪৮৮৮]