মফিজুদ্দিনৰ মহিমা
মহামাৰী ক’ভিড-১৯ৰ কালছোৱাত কেৱল যে ক্ষতিয়েই হ’ল ঠিক তেনে নহয়; বিভিন্ন নতুন অভিজ্ঞতাও হ’ল মানুহৰ৷ ‘লকডাউন’ৰ মাজতে [‘তলাবন্ধ’ বুলি কৈ ভাল নালাগে, কিবা ‘চকাবন্ধ’ যেন লাগে দেখোন] আমাৰ জীৱনলৈ এক নতুন ব্যক্তিৰ আগমন ঘটিল৷ লকডাউন নথকা হ’লে এই পৰিচয়ৰ সম্ভাৱনা প্ৰায় নাছিল বুলিয়েই ধৰিব পাৰি৷
মাছ কিনাৰ অভ্যাসৰ ফলস্বৰূ¸পে প্ৰায় সকলো মাছৰ বজাৰৰ মাছ-বেপাৰী চিনাকি হৈ পৰিছিল৷ দাম আৰু মাছৰ মান দুয়োটাতে ঠগে যদিও তেওঁলোকৰ পৰাই ইমান বছৰে মাছ কিনি আহিছোঁ৷ বজাৰত কেতিয়াবা বন্ধু-বান্ধৱ লগ পালে বুকু ফুলাই গৰ্বৰে কওঁ– ‘এওঁলোক মোৰ পুৰণি চিনাকি৷’ দুই মিনিট আগেয়ে ঠগন খোৱা সত্ত্বেও৷
ক’ভিড অহাৰ পাছত মাছৰ বজাৰলৈ যোৱাৰ অভ্যাস কমি আহিল; কিন্তু মাছৰ সৰবৰাহ হ’লে নকমিল৷ পুৱাৰে পৰা গধূলিলৈকে পাৰাটোৰ চাৰিওফালে ‘মাছ!, মাছ!’ আৰাও আৰম্ভ হয়৷ চাইকেলত, ৰিক্সাত, ঠেলাত– নানা বাহনত মাছ ঘৰৰ মুখতে আহি হাজিৰ হয়৷ প্ৰতিযোগিতা আহি গ’ল কাৰণে দামো কিছু কমিল৷ গৃহিণীৰ তাগিদাত মাজে-সময়ে আমিও এই মাছ-বেপাৰীকেইজনৰ পৰা মাছ কিনো৷ তেনেতে এদিন এজন নতুন লোকৰ আৱিৰ্ভাৱ৷ ঘৰৰ গে’টৰ সমুখৰ ৰাস্তাৰ সিপাৰৰ পৰা আমাক মাতি আছে– ‘আহকচোন ছাৰ, অকণমান, জৰুৰী কথা আছে৷’ মোৰ চিধা উত্তৰ– মাছ নালাগে৷ ‘মাছৰ কথা নহয় ছাৰ, বেলেগ কথা; মই আপোনাৰ ঘৰটো বিচাৰি বিচাৰি উলিয়াইছোঁ!’ অনিচ্ছা সত্ত্বেও তেওঁৰ ওচৰ পালোঁ৷ বাইকৰ হেণ্ডেলত দুফালে দুখন মোনা ওলমাই হাঁহি এমোকোৰা লৈ এইজনে অপেক্ষা কৰি আছে৷ ‘ছাৰ, মই মফিজুদ্দিন৷’ কোন মফিজুদ্দিন? ‘কেলেই ছাৰ, মফিজুদ্দিন আহমেদ! আপুনি মোক পাহৰিছে!’ জ্ঞান-মালিনীৰ কবি মফিজুদ্দিন আহমেদ হাজৰিকাৰ নাম নিশ্চয়কৈ শুনিছোঁ; পিছে এইজনবা ক’ৰ মফিজুদ্দিন! শহুৰ দেউতাৰ ঘৰৰ সমুখৰ আলিটোৰ নামো মফিজুদ্দিন আহমেদ পথ৷ মনৰ কথা প্ৰকাশ নকৰি ক’লোঁ– কি কথা আছে সোনকালে কোৱাঁ৷ ‘আপুনি এই মাছটো চাওক– ল’ব নালাগে ছাৰ – আপুনি এবাৰ চাওক!’ এইধৰণৰ চলাহী কথাৰে আৰম্ভ কৰি মই কিবা কোৱাৰ আগতেই জঁপিয়াই থকা ডাঙৰ বাহু মাছ এটা মোৰ আগত দাঙি ধৰিলে৷ ‘মই ছাৰ যাকে-তাকে মাছ নেবেচোঁ; মাছৰ মোল বুজা দুই-এজনকহে বেচোঁ’ বুলি কৈ ৰাস্তাৰ দাঁতিতে মাছ কটা আৰম্ভ হ’ল৷ পকী ৰাস্তাৰ দাঁতিতে কাগজ পাৰি বহি লৈ সুন্দৰকৈ মাছটো কাটিবলে ধৰিলেই৷ মাছ কটাৰ লগে লগে কথাও চলাই থাকিল৷ ‘এইখিনি ছাৰ দীঘলীয়াকৈ কাটি দিছোঁ; আপুনি ছাৰ ‘কালিয়া’ বনাই খাব৷ ৰান্ধে কোনে ছাৰ, বাইদেৱে নে কাম কৰা বাইয়ে? অসমীয়া মানুহে ছাৰ মাছ খাব নাজানে নহয়; মাছৰ অংশ চাই বনাব জানিব লাগিব; বাঙালীয়ে কিন্তু ঠিক জানে৷’ অনৰ্গল কথা কৈ যাব পাৰে মফিজুদ্দিনে৷ মাছ কটা কাৰবাৰটোও চাবলগীয়া৷ নিয়াৰিকৈ প্ৰতিটো অংশ কটাৰ নিয়ম বেলেগ৷ দিল্লী মহানগৰীৰ চিত্তৰঞ্জন পাৰ্কৰ মাছৰ বজাৰত মাছ কিনাৰ অভিজ্ঞতা থকা পাঠকসকলে বুজিব৷ সৰু মাছ, ডাঙৰ মাছ, সাগৰীয় মাছ, নদীৰ মাছ, কাঁইটীয়া মাছ – সকলোৰে বিভিন্ন অংশ কটাৰ সা-সৰঞ্জাম বেলেগ বেলেগ৷ ইমান পৰিপাটি, নিয়াৰিকৈ মাছ কাটি গ্ৰাহকক দিয়া আমি ভাৰতৰ আন বজাৰত হ’লে দেখা নাই৷ পদ্মা নদীৰ ইলিছেই হওক বা লুইতৰ চিতল; নোপোৱা মাছ নাই চিত্তৰঞ্জন পাৰ্কত৷ সিমানবোৰ আহিলা-পাতি লৈ নাহিলেও মফিজুদ্দিনে বেছ চাফ-চিকুণকৈ মাছখিনি কাটে৷ তাৰ লগতে মাছৰ বিষয়ে বিভিন্ন কথা– কোন অংশ কেনেকৈ কাটিব লাগে; কেনেকৈ কিহৰ লগত কি ব্যঞ্জন ৰান্ধিব লাগে, ইত্যাদি৷
লাহে লাহে মফিজুদ্দিনে মোৰ পিছ নেৰা হ’ল৷ পাঁচ দিনমান পাৰ হ’লেই ফোন– ‘ছাৰ ভাল ৰৌ এটা আছিল৷ নদীৰ৷’ ফোন নধৰিলে ‘ৱাট্ছএপ’ত মাছৰ ইখনৰ পাছত সিখন ফটো৷ লগতে মেছেজ– ‘মই আহি আছোঁ৷’ মই ঘৰত নাই বুলি কৈও সাৰিব পৰা নাই৷ এটা সময়ৰ পাছত বাইকৰ হৰ্ন বজাই ঘৰৰ সমুখত হাজিৰ৷ ‘কি কৰিব ছাৰ, চাকৰিৰ আৰাম মোৰ কপালত নাই৷ এই যে অমুক মন্ত্ৰী– [বৰ্তমান চৰকাৰৰে; নাম নলওঁ বাৰু]– মোক এবাৰ কৈছিল চাকৰি এটা তেওঁৰ বিভাগতে বোলে দিব৷ ময়ো আশা কৰিছিলোঁ৷ কিন্তু ছাৰ, চল্লিছ হাজাৰ টকা ঘোচ বিচাৰে, ইমানসোপা ধন মই ক’ৰপৰা দিম কওকচোন! মাছেই বেচি আছোঁ আজি পঁচিছ বছৰৰ পৰা৷ আগতে বজাৰতে বহিছিলোঁ; লকডাউনৰ পৰা পাৰাই পাৰাই বেচিবলৈ ল’লোঁ৷ বাইকখনো আছে; চলি যায়, ছাৰ৷ বয়স বেছি হ’লে গাঁৱৰ হাটতে বহিম৷ এই যে আপোনালোক হাজোলৈ যায়, সেই ৰাস্তাতে পৰে আমাৰ গাঁও৷ কেতিয়াবা গ’লে বিচাৰিব ছাৰ, মফিজুদ্দিনক নিচিনা মানুহ নাই৷’
মফিজুদ্দিনক মৰম নকৰি নোৱাৰি৷ বেলি নোলাওঁতেই ৰাতি তিনি বজাতে উঠি বাইক লৈ নদী, বিল ঘূৰি-ফুৰি মাছ কিনে৷ তাৰপাছত চহৰলৈ আহি মোৰ দৰে কেইজনমান নিৰ্দিষ্ট মক্কেলৰ ঘৰত মাছ বেচি গাঁৱলৈ গৈ বজাৰত বহে৷ ইমান মিঠামুখীয়া পৰিশ্ৰমী ডেকা এজনক মৰম নকৰাকৈ থাকিব পাৰিনে? ঘোচ খুৱাই চৰকাৰী চাকৰি নলৈ, শ্ৰম কৰি ভালকৈয়ে জীৱন নিৰ্বাহ কৰি আছে৷ দুপইচা বেছিয়েই লওক লাগিলে, এদিনলৈও বেয়া মাছ দিয়া নাই৷ ‘আমি মুছলমান মানুহ যদিও কিন্তু দেশী মানুহ দেই ছাৰ, ভুলতে আমাক ‘মিঞা’ বুলি বহুতে হাঁহে৷’ মই ধেমালিৰে উত্তৰ দিওঁ– ‘হ’ব দিয়া, তুমি অসমীয়া মিঞা- অসমিঞা!’ লাহে লাহে আন ঠাইৰ পৰা মাছ কিনা প্ৰায় বন্ধই হৈছে৷ সকলো প্ৰকাৰৰ ‘ফ্ৰেছ’ মাছ জুইৰ দৰত মফিজুদ্দিনে খুৱাই আছে৷ ঘৰৰ কাষেদি মাছ বেচিবলৈ আহ-যাহ কৰা অন্য মাছ বেচোতাকেইজনে মোক বেয়া পোৱা হৈছে৷ আপুনিতো মফিজুদ্দিনকহে চিনি পায়! কেতিয়াবা মফিজুদ্দিন নহা হ’লে আৰু মাছৰ চাহিদা থাকিলে, ইহঁতেবা মোক মাছ বেচে নে নাই সন্দেহ৷ সি যিয়েই নহওক, মফিজুদ্দিন মোৰ কপালত লিখি থোৱা এক ভাগ্য৷ ‘দাম অলপ বেছি ল’ব পাৰোঁ ছাৰ, কিন্তু আপুনি মাছো চাব লাগিব নহয়!’ ইমান সৰহকৈ মাছ নালাগে বুলিলে কয়– ‘আপোন-স্বজনক বিলাব ছাৰ, মাছ বিলোৱাটো শুভ কাম৷’ মাছ বেচাৰ লগতে মোক পুণ্য কৰিবলৈও শিকায় মফিজুদ্দিনে৷ এনেহেন পাকৈত, কৌশলপূৰ্ণ মাছ-বেপাৰী মই আগতে পোৱা নাই৷ মোৰ দ্বাৰা সম্ভৱপৰ হোৱা হ’লে, বিক্ৰী-কৌশল, গ্ৰাহকক আকৃষ্ট কৰাৰ কিটিপ, বেপাৰী-কথাৰ বাকপটুতা, জনসম্পৰ্ক ইত্যাদি দিশৰ বিষয়ে আলোকপাত কৰি এলানি বক্তৃতা দিবলৈ অন্তত আমাৰ মহাবিদ্যালয়বোৰলৈ মফিজুদ্দিনক আমন্ত্ৰণ জনালোঁহেঁতেন৷ আমাৰ ডেকাসকলে বহু কথা শিকিব পাৰিলেহেঁতেন৷ প্ৰতিকূল পৰিস্থিতিৰ মাজতো নিজ জ্ঞান, বুদ্ধি, কৌশল আৰু শ্ৰমৰ দ্বাৰা কেনেকৈ স-সন্মানে, আনন্দমনে জীয়াই থাকিব পাৰি, মফিজুদ্দিনৰ জীৱনৰ পৰা শিকিব পাৰি৷