‘এই গ্ৰন্থাৱলীয়েই মোৰ ভাৰ্যা, যিয়ে মোৰ সমস্ত শক্তি আৰু মনোযোগিতা কামনা কৰে’
পণ্ডিতপ্ৰবৰ আনন্দৰাম বৰুৱাই ৩৯ বছৰ বয়সতে জীৱনৰ অলেখ সপোন সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱৰাৰ বেদনাৰে মৃত্যুক সাবটি লৈছিল৷ সূৰ্যকুমাৰ ভূঞাই পণ্ডিতজনৰ প্ৰতিচ্ছবি অতি কষ্টৰে উদ্ধাৰ নকৰা হ’লে পণ্ডিতপ্ৰবৰজনৰ চেহেৰা আমি ধাৰণা কৰিব নোৱাৰিলোঁহেঁতেন৷
নমস্য পণ্ডিতজন আছিল মোৰ পিতৃ কৃষ্ণকান্ত সন্দিকৈৰ কল্পনাৰ গুৰু৷ ছাত্ৰ জীৱনত প্ৰতিবছৰে বন্ধৰ দিনত ঘৰলৈ আহি তেওঁ আনন্দৰাম বৰুৱাৰ সোঁৱৰণত সভা আয়োজন কৰি শ্ৰদ্ধাঞ্জলি যাচিছিল৷ পিতৃৰ বৃহৎ লাইব্ৰেৰীটোত অধ্যয়ন কৰা মেজখনৰ সমুখৰ বেৰত আনন্দৰাম বৰুৱাৰ প্ৰতিচ্ছবি আঁৰি ৰখা হৈছিল৷ আশ্চৰ্যৰ বিষয় এয়ে যে এই প্ৰতিচ্ছবিৰ বাহিৰে পণ্ডিতপ্ৰবৰজনৰ কোনো ছবিয়েই আমাৰ চকুত পৰা নাই, এই প্ৰতিচ্ছবি কেৱল শৰীৰৰ ওপৰ ভাগৰহে৷ আনন্দৰাম বৰুৱা জীয়াই থকা কালত কলিকতাৰ যিকেইখন কিতাপৰ দোকানলৈ সততে গৈছিল, তাৰ বৃদ্ধ মালিকজনে দেউতাক কৈছিল বোলে, পণ্ডিতজন ‘বেটে’ আছিল, অৰ্থাৎ চাপৰ আছিল৷
যা হওক আনন্দৰাম বৰুৱাৰ প্ৰতিচ্ছবি উদ্ধাৰৰ এটা কাহিনী আছে৷ কাহিনীটো লিখিছে বুৰঞ্জীবিদ বেণুধৰ শৰ্মাৰ নাতি আৰু অধ্যাপক অজিত কুমাৰ শৰ্মাৰ পুত্ৰ অভিনিৱেশ শৰ্মাই৷ এদিন হঠাৎ অভিনিৱেশৰ এটা লেখা মোৰ হাতত পৰিল৷ কেইবাখনো হাত বাগৰা দুই পৃষ্ঠাৰ লেখাটো কিছু জৰাজীৰ্ণ অৱস্থাত পোৱা হৈছিল৷ ইয়াৰ কথাখিনি তলত দিয়া হ’ল–
দুজন সাধক আৰু দুটা পুথিভঁৰাল
অভিনিৱেশ শৰ্মা
১৯১৬ চন৷ ৪৩ নং আমহাষ্টৰ্ ষ্ট্ৰীটৰ এমহলীয়া ঘৰটোত তেতিয়া প্ৰবাসী অসমীয়া ছাত্ৰ কেইজনমানে বাস কৰিছিল৷ অসম ফ্ৰেণ্ডছ এজেঞ্চী নামৰ এই মেছটোৰ পৰিচালক আছিল বৰপেটাৰ লোহিত চন্দ্ৰ ভূঞা নামৰ এজন ব্যৱসায়ী৷ ঘৰটোৰ উত্তৰে অৱস্থিত এজনীয়া কোঠালিটোৰ বাসিন্দা সংস্কৃত কলেজৰ ছাত্ৰ কৃষ্ণকান্ত সন্দিকৈ৷ সন্দিকৈ সদায় পঢ়াত নিমগ্ন হৈ থাকে৷ সকলোৰে লগত হলিগলিও নাই৷ তেওঁৰ কোঠালিটোত উৰীয়া লগুৱাজন আৰু ৰান্ধনি ঠাকুৰজনৰ বাহিৰে আন মানুহৰ সমাগম খুব কমেই হয়৷ অৱশ্যে কেতিয়াবা কবি যতীন দুৱৰা আৰু বাণীকান্ত কাকতি তেওঁৰ ওচৰলৈ আহে৷ শনি-দেওবাৰে বহিঃজগতৰ নানা বা-বাতৰি লৈ উপস্থিত হয় কথাত টক্-টকীয়া ‘বিহগুটি বৰা’ ওৰফে বেণুধৰ শৰ্মা৷ তেওঁৰ সৈতে ক্ষন্তেক বাৰ্তালাপ কৰি সন্দিকৈ আকৌ সংস্কৃত মহাকাব্য পঢ়াত অভিনিৱেশ৷ বাহিৰলৈ ফুৰা-চকা কৰিবলৈও খুব কমহে ওলাই যায়৷ ক্লাছলৈ যোৱাৰ বাহিৰে ইম্পেৰিয়েল লাইব্ৰেৰীত জ্ঞান বুটলিবলৈ আৰু বুধবাৰে-শনিবাৰে ষ্টাৰ বা মিনাৰ্ভাত থিয়েটাৰ চাবলৈ মাথোন যায়৷
এদিন অৱশ্যে ব্যতিক্ৰম ঘটিল৷ সন্দিকৈৰ মন গ’ল কলেজ স্কোয়েৰ চাবলৈ৷ লগত ল’লে বেণু শৰ্মাক৷ মুখত তামোল ভৰাই দুয়ো কলেজ স্কোয়েৰলৈ খোজ ল’লে৷ কলেজ স্কোৱাৰত আজিৰ দৰে তাহানিও পুৰণি কিতাপৰ পয়োভৰ৷ তেনে কিতাপ বেচা দোকান এখনৰ সন্মুখত দুয়ো ক্ষন্তেক ৰ’ল৷ এনেতে শৰ্মাই চিনাকি বাঙালী ভদ্ৰলোক এজনক দেখি মাত লগাবলৈ আগবাঢ়ি গ’ল৷ সন্দিকৈয়ে কিতাপৰ শাৰী তন্নতন্নকৈ চোৱাত লাগিল৷ তল-ওপৰ কৰি চাই থাকোঁতে তেওঁৰ চকুত পৰিল ৰমেশ চন্দ্ৰ দত্তৰ Civilization of Ancient India নামৰ গ্ৰন্থখন৷ কিতাপখন দাঙি আনি লিৰিকি-বিদাৰি চাওঁতে দেখা পালে পাতনিত লিখা এষাৰ বাক্য–
‘Amongst my countrymen the great reformer Raja Ram Mohan Roy and Dayananda Saraswati turned their attention to sanskrit Literature... and lastly my learned friend Mr. Aundoram Borooah of the Bengel Civil Service has published a handy and excellent english-sanskrit Dictionary and is now engaged in a sanskrit Grammer of formidable size and erudition’. আন এঠাইত হাতেলিখা বাক্য এষাৰো আছিল– ‘Dear Anundooram, I have cherished our friendship for twenty years, and more, since the old college days in this country and in england– R.C. Dutt. 13.8.1888'
‘এইখন দেখোন ৰমেশ দত্তই অপ্ৰতিম বন্ধু বিদগ্ধ সংস্কৃত পণ্ডিত আনন্দৰাম বৰুৱালৈ উপহাৰ দিয়া কিতাপ৷’
উৰুলিকৃত হৈ সন্দিকৈয়ে বেণু শৰ্মাক চিঞৰি মাতিলে– ‘হেৰি শৰ্মা, আজি কলেজ স্কোৱাৰত সঞ্জীৱনী বিচাৰি পালোঁ’ মাতষাৰ শুনিয়েই শৰ্মা আহিল৷ গহীন সন্দিকৈ মানুহজনৰ মুখত এটা হাঁহি৷ কিতাপ বেচোঁতাই যি দামকে ক’লে তাকে দি কিতাপখন ক্ৰয় কৰিলে৷ কিতাপৰ আচল দাম দুটকা কি তিনি টকাহে, কিন্তু সন্দিকৈয়ে অকুণ্ঠিতভাৱে তেওঁক দহটকীয়া নোট এখন উলিয়াই দি ক’লে– ‘এইখনৰ দাম দুটকা একোৱেই নহয়৷ এক বন্ধু ৰমেশ দত্তই আন এজন বন্ধু আনন্দৰাম বৰুৱাক দিয়া কিতাপ৷ তাতে ৰমেশ দত্তৰ হস্তাক্ষৰো আছে৷ দুয়ো ভাৰতৰ পূজনীয় বিদ্বান আৰু বিদগ্ধ পণ্ডিত৷ এই কিতাপটিয়েই এটি ডাঙৰ মূল্যৱান সম্পদ৷’ সন্দিকৈয়ে এইবাৰ ৰাস্তাৰ সিপাৰে থকা দোকান এখনলৈ আঙুলিয়াই ক’লে, ‘সেইখন দেখিছেনে শৰ্মা? এখন ঐতিহাসিক কিতাপৰ দোকান৷ ভূঞাই[সূৰ্য্য কুমাৰ ভূঞা] এবাৰ মোক কোৱা মনত আছে, ১৮৮৫ নে ৮৬ চনত কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ‘ফেলো’ নিযুক্ত হোৱাৰ পাছত আনন্দৰাম বৰুৱা প্ৰায়েই ডেলহাউচী স্কোৱাৰত থকা গ্ৰেট ইষ্টাৰ্ন হোটেলত বাস কৰিছিল৷ তাৰ পৰা গধূলি কলেজ স্কোয়েৰলৈ আহি পুৰণা কিতাপৰ দোকানবিলাক ঘাটি ফুৰিছিল৷ মিঃ এছ চি আদ্যৰ দোকানখনলৈ হেনো তেওঁ প্ৰায়ে আহিছিল৷ এই দোকানখনৰ বৃদ্ধ মেনেজাৰ আৰু আন দোকানৰ গৰাকীসকলে এতিয়াও বৰুৱাৰ নাম লয়৷’
এনেদৰে সেই সময়ৰ প্ৰবাসী অসমীয়া ছাত্ৰৰ মাজত এক বিষ্ময় হৈ পৰিছিল বিশ্ববিশ্ৰুত সংস্কৃত পণ্ডিত আনন্দৰাম বৰুৱা৷ নানা প্ৰতিবন্ধকতা নেওচি জকাইচুকীয়া অসম প্ৰদেশৰ পৰা গৈ এখন জিলাৰ আঁৰ চম্ভালা সৰ্বপ্ৰথম ভাৰতীয় মেজিষ্ট্ৰেট হিচাপে সুনাম অৰ্জন কৰা আৰু এজন প্ৰতিভাশালী সংস্কৃতজ্ঞ হিচাপে স্বদেশ আৰু বিদেশৰ পণ্ডিত সমাজৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা আনন্দৰাম বৰুৱা আছিল তেওঁলোকৰ আদৰ্শ পুৰুষ৷ নিচেই কম বয়সত জীৱন নাট সামৰা দেখি অনেকৰ নিমিত্তে তেওঁ এক কৌতূহলৰ বিষয়ৰূপেও পৰিগণিত হৈছিল৷
বিংশ শতাব্দীৰ প্ৰথম দশকৰ পৰাই তেওঁৰ জীৱনচৰিত লিখিবলৈ অনেক গুণা-গথা কৰা ইতিমধ্যে আৰম্ভ কৰিছিল, কিন্তু ইয়াক কাৰ্যকৰী কৰিছিল কেৱল সূৰ্যকুমাৰ ভূঞাইহে৷ কালে কাঢ়ি নিয়া আনন্দৰাম বৰুৱাৰ প্ৰতিচ্ছবিখনৰ ক্ষত-বিক্ষত টুকুৰাবোৰ একগোট কৰিবলৈ ভূঞাই যি অক্লান্ত কৰিছিল, সেয়া ভৱিষ্যৎ প্ৰজন্মৰ বাবে পাথেয় হৈ ৰ’ল৷ তেওঁ লিখা বৰুৱাৰ জীৱন চৰিতখনক [প্ৰথম প্ৰকাশ ১৯২০ চন] সেয়েহে এক দিকদৰ্শী জীৱনী বুলি কোৱা হয়– ঠিক আৰ্ভিংষ্টনৰ ‘লাষ্ট ফৰ লাইফ’ৰ দৰে৷ এইখিনিতে অৱশ্যে ক’বলৈ পাহৰিছোঁ যে পূৰ্বে উল্লেখিত কিতাপখন ক্ৰয় কৰি অজানিতে সন্দিকৈয়ে অসমীয়া জাতিৰ হকে এক বৃহৎ উপকাৰ সাধি গৈছিল৷ কলেজ ষ্ট্ৰীটৰ বাটৰ দোকান এখনে বেচা এই কিতাপ অসমীয়া জাতীয় জীৱনৰ বাবে কিয় এক অমূল্য সম্পদৰূপে পৰিগণিত হ’ল, তাৰো এটা কাহিনী আছে৷ ১৮৮৮ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহ৷ সেই সময়ত নোৱাখালিত আনন্দৰাম বৰুৱাই মেজিষ্ট্ৰেট হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰি আছিল৷ তদুপৰি তেওঁৰ magnum opus বুলি অভিহিত ১২,০০০ পৃষ্ঠাৰ ১২টা খণ্ডৰ সংস্কৃত ভাষাৰ বৃহৎ ব্যাকৰণখনৰ তৃতীয় এটি খণ্ড প্ৰস্তুত কৰাত বৰুৱা অবিৰতভাৱে লাগি আছিল৷ এই কামৰ বাবে তেওঁ ইতিমধ্যে দুবাৰ অনুগ্ৰহ বিদায় লয় আৰু ১৮৮১ চনত বিলাতলৈ গৈ ব্ৰিটিছ মিউজিয়ামৰ প্ৰাচ্য বিভাগ আৰু অক্সফ’ৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বভেলিয়ান লাইব্ৰেৰীত প্ৰায় দুবছৰৰ ওপৰ কটাইছিল৷ এই সুবৃহৎ পৰিকল্পনাটোৰ বিষয়ে অধ্যাপক মেক্সমূলাৰক জনাওঁতে তেওঁ উদ্গণি দিয়াত বৰুৱা দুগুণ উৎসাহেৰে কামত লাগিল আৰু নীৰৱে কামটো সম্পূৰ্ণ কৰিবলৈ ‘মণিৰাম’ নামৰ এটি ছপাখানাৰ সৈতে কলিকতাৰ ২/১নং বাগবাজাৰত এটি ঘৰ আৰু বৰহমপুৰত আন এটি ঘৰ তেওঁ কিনে৷ উল্লেখ্য, বৰহমপুৰৰ ঘৰটোত এটা সময়ত ব্ৰহ্ম ৰজাৰ সেনাপতি বন্দুলাক ব্ৰিটিছে বন্দী কৰি থৈছিল৷ ই পিছলৈ সদাগৰ ভোলানাথ বৰুৱাৰ সম্পত্তি হয় [আনন্দৰাম বৰুৱা, সূৰ্য কুমাৰ ভূঞা, পৃঃ ৫৩, দ্বিতীয় তাঙৰণ, ১৯২৪]৷ ইয়াত আনন্দৰাম বৰুৱাৰ দ্বাৰা নিযুক্ত পণ্ডিতসকলে বাস কৰিছিল৷ কিন্তু হাড়ভংগা পৰিশ্ৰমৰ ফলত তেওঁৰ দেহা লাহে লাহে টুটি আহে৷ এদিন সাহিত্য আলোচনাৰ নিমিত্তে গঠন কৰা ‘পঞ্চৰত্ন’ সভাৰ বৈঠকত তেওঁৰ শৰীৰ সাংঘাতিকভাৱে দুৰ্বল হৈ পৰে৷ চিকিৎসকসকলে চোৱাৰ পাছত বুজিবলৈ বাকী নাথাকিল যে আনন্দৰাম বৰুৱা পক্ষাঘাত বেমাৰৰ দ্বাৰা আক্ৰান্ত হৈছিল৷ বৰুৱাৰ বয়স তেতিয়া ৩৮ বছৰ ১০ মাহ মাথোন৷ লাহে লাহে তেওঁৰ শৰীৰৰ সোঁফাল একেবাৰে অৱশ হৈ গ’ল আৰু উঠিব-বহিব পৰা শক্তিও নোহোৱা হ’ল৷ উপায়হীন হৈ কলিকতাস্থিত ছাৰ তাৰকানাথ পালিতলৈ তেওঁ চিঠি লিখিলে যে চিকিৎসাৰ নিমিত্তে তেওঁ কলিকতালৈ যাব আৰু তেওঁৰ ঘৰতে আশ্ৰয় ল’ব৷ ১৮৮৯ চনৰ দুই জানুৱাৰীত দুমাহৰ ছুটী লৈ তেওঁ কলিকতালৈ যাত্ৰা কৰিলে৷ শিয়ালদহ ষ্টেচনৰ পৰা লেণ্ডো গাড়ী এখনত তেওঁক বালিগঞ্জ চাৰ্কুলাৰ ৰোডত থকা তাৰকানাথ পালিতৰ ঘৰলৈ অনা হ’ল৷ দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে পালিতৰ ঘৰলৈ অহাৰ পাছত বৰুৱাৰ বেমাৰ ক্ৰমাৎ বাঢ়িবলৈহে ধৰিলে৷ বন্ধু পালিতেও ভালকৈ বুজিছিল যে মৃত্যুৰ সৈতে বৰুৱাৰ এয়া শেষ সংগ্ৰাম৷ সেই দেখি তেওঁ ভাবিলে যে অন্তিমকাল পোৱাৰ আগতে বৰুৱাই তেওঁৰ অজস্ৰ সম্পত্তি ‘উইল’ কৰি নগ’লে পাছলৈ সি আলাই-আথানি হ’ব৷ কিন্তু ৰোগাক্লিষ্ট বৰুৱাই উইল কৰিবলৈ মান্তি নহ’ল৷ জীয়াই থকাৰ দুৰ্বাৰ হেঁপাহ যে তেওঁ তেতিয়াও পুহি ৰাখিছিল, সেয়া ধৰিব পাৰি৷ তেওঁৰ মাথোঁ চিন্তা আধৰুৱা কামবোৰ কেনেকৈ সম্পূৰ্ণ কৰিব পৰা যায়৷ ১৮১০ শকাব্দৰ ৫ মাঘ অৰ্থাৎ ১৮৮৯ চনৰ ১৯ জানুৱাৰী, শুকুৰবাৰ৷ আবেলি প্ৰায় দুই বজাত পণ্ডিতপ্ৰবৰ আনন্দৰাম বৰুৱাই শেষ নিশ্বাস ত্যাগ কৰিলে৷ সীমাহীন জ্ঞানৰ পোহৰ বিলাবলৈ ব্ৰতী হোৱা পণ্ডিতজনৰ পৃথিৱীত এয়া সীমিত সময়৷
বৰুৱাই থৈ যোৱা অজস্ৰ সম্পত্তিৰ ভিতৰত আছিল বৰহমপুৰত থকা তেওঁৰ সুবৃহৎ পুথিভঁৰালটো৷ মৃত্যুৰ প্ৰাকমুহূৰ্তত এই পুথিভঁৰালটোৰ বিষয়ে বন্ধু তাৰকানাথ পালিতক হেনো বাৰম্বাৰ কৈছিল৷ শুনা মতে গোহাটি চেমিনাৰত [এতিয়াৰ কটন কলেজিয়েট] পঢ়ি থকা দিনৰে পৰা সংগ্ৰহ কৰা কিতাপ তেওঁ ইয়াত সযতনে ৰাখিছিল৷ বিলাতত আই চি এছ আৰু বেৰিষ্টাৰী পৰীক্ষাৰ বাবে প্ৰস্তুতি চলাই থকাৰ সময়ত তেওঁ গোটোৱা সংস্কৃত, পালি, গ্ৰীক, লেটিন, ফাৰ্চী, ইংৰাজী, বাংলা আদি দেশ-বিদেশৰ বিভিন্ন ভাষাৰ গ্ৰন্থ ইয়াত পোৱা গৈছিল৷ তেওঁৰ ব্যক্তিগত সংগ্ৰহত থকা দুৰ্লভ সংস্কৃত পুথিসমূহ চাবলৈ ৰমেশ চন্দ্ৰ দত্ত, অন্নদাচৰণ তৰ্কচূড়ামণি আৰু আনন্দচন্দ্ৰ তৰ্কবাগীশৰ দৰে পণ্ডিত আহিছিল৷ অকলশৰীয়া আনন্দৰামৰ বাবে এই পুথিভঁৰালটিয়ে আছিল আশ্ৰয়স্থল৷ সেয়েহে চিৰকুমাৰ আনন্দৰামক কোনোবাই বিবাহৰ কথা প্ৰস্তাৱ কৰিলে তেওঁ তেওঁৰ গ্ৰন্থাৱলীৰ ফালে আঙুলিয়াই কৈছিল,– ‘এই গ্ৰন্থাৱলীয়েই মোৰ ভাৰ্যা, যিয়ে মোৰ সমস্ত শক্তি আৰু মনোযোগিতা কামনা কৰে৷’
উল্লেখ্য, ইয়াত তেওঁৰ হাতে লিখা অপ্ৰকাশিত ভালেমন গ্ৰন্থ আছিল৷ তাৰ ভিতৰত এখন বৃহৎ অভিধান ৰচনাৰ প্ৰমাণো পোৱা যায়৷ এই আধৰুৱা কৰ্মৰ হাতেলিখা কাকত-পত্ৰ তাত বহুদিন ধৰি পৰি আছিল৷ বহুমূলীয়া গ্ৰন্থাগাৰটোৰ গ্ৰন্থাৱলী শেহত ওজন হিচাপে পুৰণা কিতাপ বেচা দোকানবিলাকক বিক্ৰী কৰা হ’ল৷ আন বহুতো কিতাপ কেনেবাকৈ লোপ পালে৷ বৰুৱাৰ এই 'Lost Library' -ৰেই এটি আপুৰুগীয়া কিতাপ সেইদিনা বিশ্ববিশ্ৰুত ভাষাবিদ, সংস্কৃত পণ্ডিত কৃষ্ণকান্ত সন্দিকৈয়ে বিচাৰি পাইছিল প্ৰায় তিনিটা দশকৰ পাছত৷
অস্তিত্ব লোপ পালেও আনন্দৰাম বৰুৱাৰ এই গ্ৰন্থাগাৰে অসমীয়া মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটোক অধ্যয়নশীল আৰু গ্ৰন্থমুখী কৰি তোলাত পৰোক্ষভাৱে হ’লেও যথেষ্ট অৰিহণা যোগাইছিল৷ গ্ৰন্থাগাৰ আন্দোলনৰ বহু বছৰৰ আগতেই অসমৰ ৰাইজৰ মাজত পুথি সংৰক্ষণৰ সজাগতা আনি দিছিল৷