এজন অদ্বিতীয় স্বাধীনতা যোদ্ধাৰ স্বপ্ন

... নেতাজীৰ আদৰ্শ আছিল ভিন্ন, তেওঁ সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামত বিশ্বাসী আছিল৷  নেতাজী আছিল অতি বুদ্ধিমান, চিভিল ছাৰ্ভিচ পায়ো ব্ৰিটিছৰ তলতীয়া হৈ চাকৰি কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল৷ ব্ৰিটিছ চৰকাৰে পাছত নেতাজীক ঘৰতেই বন্দী কৰি ৰাখিছিল৷ নেতাজীৰ ভতিজাক শিশিৰ বসুৰ সহায়ত পলায়ন কৰি প্ৰথমে জাৰ্মানী আৰু পাছত ছাবমেৰিনৰ সহায়ত জাপানলৈ গুচি যায়৷ নেতাজীয়ে গঠন কৰে ‘আজাদ হিন্দ ফৌজ’৷ ভাৰতক পৰাধীনতাৰ শিকলিৰ পৰা মুক্ত কৰিবলৈ তেওঁ কমদিনৰ ভিতৰতেই এক শক্তিশালী ফৌজ গঠন কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ সুভাষ বসুৰ প্ৰত্যাগমনত সেই সময়ত একাংশ শীৰ্ষ পৰ্যায়ৰ কংগ্ৰেছৰ নেতাই মনে মনে ভাল পাইছিল৷ নেতাজীৰ দুৰ্দান্ত সাহসিকতা আৰু দেশপ্ৰেমৰ তুলনা অন্য কোনো নেতাৰ লগত নিশ্চয় নাখাটে  ...

ভাৰতৰ ইতিহাসত সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ নাম নজনা শিক্ষিত লোক সম্ভৱতঃ নায়েই৷ ভাৰতৰ ইতিহাসত স্বাধীনতা সংগ্ৰামীৰ তালিকাত সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ স্থান নিঃসন্দেহে দুৰ্দান্ত বীৰ, দক্ষ নেতা আৰু তীক্ষ্ণ বুদ্ধিমত্তাৰ শীৰ্ষত৷ যিজন নেতাৰ শৌৰ্য-বীৰ্যত বিশ্ব দখলদাৰী ব্ৰিটিছ কঁপি উঠিছিল, সেইজন নেতাই আছিল সুভাষ চন্দ্ৰ বসু৷ তেজোতীপ্ত জীৱনৰ অধিকাৰী আছিল তেওঁ৷ এইজন নেতাৰ জন্ম হৈছিল ১৮৯৭ চনৰ ২৩ জানুৱাৰীত৷ সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ দেউতাকৰ নাম আছিল জানকী নাথ বসু আৰু মাকৰ নাম আছিল প্ৰভাৱতী দেৱী৷ সুভাষ বসুৰ জন্ম হৈছিল ওড়িশাৰ কটক চহৰত৷ জানকী নাথ বসু কৰ্মসূত্ৰে কলিকাতাৰ পৰা কটকলৈ গৈছিল৷ কটকত দেউতাক জানকী নাথ বসুৱে ক’ৰ্টত কাম কৰিছিল৷ নেতাজীৰ প্ৰাথমিক শিক্ষা কটকতে আৰম্ভ হৈছিল যদিও পাছত দেউতাকে কলিকাতালৈ ঘূৰি অহাত কলেজীয়া শিক্ষা শেষ কৰিছিল কলিকাতাৰ প্ৰেছিডেন্সী কলেজত৷ নেতাজী মেধাৱী ছাত্ৰ আছিল৷ পাছত স্কটিছ ছাৰ্চ কলেজৰ পৰা স্নাতক ডিগ্ৰী লৈ লণ্ডনৰ কেম্ব্ৰিজ বিশ্ববিদ্যালয়লৈ উচ্ছ শিক্ষাৰ বাবে যায়৷ তাতেই স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ চিন্তাৰ বীজ তেওঁৰ মনলৈ আহে৷ যেতিয়া তেওঁ স্বাধীনতা আন্দোলনত যোগ দিয়ে, আদৰ্শগত কাৰণত নেহৰু-পেটেলৰ সৈতে মতৰ পাৰ্থক্য ঘটে৷ সুভাষ বসু নৰমপন্থী আন্দোলনৰ পক্ষত নাছিল৷ গান্ধীজীৰ নেতৃত্বত গঢ়ি উঠা অহিংস আন্দোলনক তেওঁ বিশ্বাস কৰা নাছিল, নেতাজীয়ে ভাবিছিল যে ভাৰতভূমিৰ পৰা ব্ৰিটিছক আঁতৰাবলৈ সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামৰ প্ৰয়োজন৷ দিনক দিনে নেতাজীৰ ওপৰত ব্ৰিটিছ চোৰাংচোৱাৰ সন্দেহ ঘনীভূত হ’ল আৰু নেতাজীক ঘৰতেই বন্দী কৰি থোৱা আৰম্ভ কৰিলে৷ সেই সময়ত নেতাজীৰ জনপ্ৰিয়তা ইমানেই বেছি আছিল যে তেওঁক দেখাৰ বাবেই জনগণৰ ভিৰ হৈছিল৷ কংগ্ৰেছত নেতাজীৰ জনপ্ৰিয়তা দেখি সেই সময়ত বহু নেতাই ভিতৰে ভিতৰে বিদ্ৰোহ কৰিছিল৷ নেতাজীৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ গুণটো আছিল এই যে তেওঁ কেতিয়াও সাম্প্ৰদায়িকতাক স্থান দিয়া নাছিল৷ সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ জীৱনৰ বেছি সময় সংগ্ৰামী সত্তাৰ লগত জড়িত৷ ১৯২৪ৰ পৰা ১৯৪২-লৈ ভাৰতৰ ৰাজনীতিত নেতাজীৰ ভূমিকা উল্লেখযোগ্য আৰু স্মৰণীয়৷ ১৯৩৮ চনত তেওঁ ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ সভাপতি আছিল৷ এই কালছোৱাত নেতাজীৰ জীৱনলৈ আহিছিল নানা গোচৰ আৰু ভাবুকি৷ নেতাজীক কাৰাবাসলৈ প্ৰেৰণ কৰি চোকা নজৰ ৰখা হৈছিল৷ মহাত্মা গান্ধী, জিন্না, জৱাহৰলাল নেহৰু, পেটেলৰ নেতৃত্বত ভাৰত স্বাধীন হোৱাৰ স্বপ্নত নেতাজীয়ে তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰিছিল৷ 

১৯২৪ চনতেই সুভাষ চন্দ্ৰ বসুক ব্ৰিটিছ চৰকাৰে আলিপুৰ কাৰাগাৰলৈ নিক্ষেপ কৰিছিল৷ আলিপুৰ কাৰাগাৰত থকা অৱস্থাত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে নেতাজীৰ ওপৰত সন্দেহ প্ৰকাশ কৰিছিল যে তাত নেতাজী বিশ্বস্ত মানুহৰ সহায়ত পলাই যাব পাৰে আৰু সেই সন্দেহৰ কাৰণে নেতাজীক উত্তৰ বংগৰ বহৰমপুৰ কাৰাগাৰলৈ স্থানান্তৰ কৰে৷ উল্লেখ্য, বহৰমপুৰ কাৰাগাৰত নেতাজীক ৰাখি ব্ৰিটিছ প্ৰশাসন আশ্বস্ত হ’ব পৰা নাছিল৷ পাছত নেতাজীক ব্ৰহ্মদেশৰ মান্দালয় কাৰাগাৰলৈ পঠিয়াই দিয়ে৷ সেই সময়ত মান্দালয় ব্ৰহ্মদেশৰ ৰাজধানী আছিল৷ ব্ৰহ্মদেশৰ কাৰাগাৰত নেতাজী বৰ কষ্ট পাইছিল৷ সেয়া ১৯২৭ চনৰ কথা৷ ব্ৰহ্মদেশত থকা অৱস্থাত নেতাজীৰ ভায়েক ড॰ সুনীল চন্দ্ৰ বসুৱে নেতাজীক সাক্ষাৎ কৰিছিল৷ সেই সময়ত নেতাজীৰ জ্বৰ হৈছিল আৰু কাৰাগাৰৰ পৰিৱেশে তেওঁক অতিষ্ঠ কৰি তুলিছিল৷ ব্ৰহ্মদেশৰ চৰকাৰলৈ  নেতাজীয়ে চিঠি লিখিছিল স্থানান্তৰৰ বাবে৷ নেতাজীৰ আৱেদনক সঁহাৰি জনাই আকৌ স্থানান্তৰৰ ব্যৱস্থা কৰিবলৈ যো-জা কৰিছিল৷ এইবাৰ নেতাজীক অনা হ’ল ইনচেইন কাৰাগাৰলৈ৷ তাত থকা জেইলৰজন নেতাজীৰ পৰিচিত আছিল৷ জেইলৰ মেজৰ ফিণ্ডলেই নেতাজীক মান্দালয় কাৰাগাৰত লগ পাইছিল৷ নেতাজী ফিনলেক পাই ভাল পাইছিল৷ ১৯২৭ চনৰ ১১ মে’ত জেইলৰ ফিনলেৰ সহানুভূতিত ইনচেইন কাৰাগাৰৰ পৰা নেতাজীক নাও এখনেৰে  ৰেংগুনৰ পৰা ব্ৰহ্মদেশলৈ অনা হৈছিল৷ চাৰিদিন সাগৰ যাত্ৰাৰ অন্তত নেতাজীক ডায়মণ্ড হাৰবাৰলৈ অনা হয়৷ ডায়মণ্ড হাৰবাৰত নেতাজীয়ে আত্মীয়-স্বজনক সাক্ষাৎ কৰে৷ দুবছৰ ছমাহ কাৰাগাৰত থকাৰ পাছত কাৰাগাৰ অধীক্ষক জেকছনে নেতাজীক বন্দিত্বৰ পৰা মুক্তি দিয়ে৷ নেতাজীয়ে মুক্তি লাভ কৰি স্বাধীনতা আন্দোলনত যোগ দি ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ অগ্ৰণী নেতা হিচাপে পৰিচিত হয়৷ তেতিয়া ভাৰতত হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত স্বাধীনতাক কেন্দ্ৰ কৰি সংঘাত সৃষ্টি হ’বলৈ ধৰিছিল৷ মহম্মদ আলী জিন্নাৰ নেতৃত্বত জন্মলাভ কৰা মুছলিম লীগে দেশ বিভাজনৰ প্ৰস্তাৱ লয় আৰু কংগ্ৰেছ-মুছলিম লীগৰ সংঘাত ক্ৰমশঃ বাঢ়িবলৈ ধৰে৷  নেতাজী মুম্বাইলৈ গৈ জিন্নাক সাক্ষাৎ কৰে৷ এই প্ৰসংগত আবু মনছুৰ আহমেদৰ উক্তি তাৎপৰ্যপূৰ্ণ৷

Subhash Chandra Bose met Jinnah in Bombay to see if an understanding could be reached on a broader basis. The muslim league leader reportedly told that congress rebels that he needed to take control of the Indian Natioal Congress before he could effect a Hindu  Muslims settlememet (Amar dekha Rajnitir Panchash Bachhar, Page-১৫৪ vy Abu Monsur Ahmed)

নেতাজী যে সাম্প্ৰদায়িকতাৰ ঊধবৰ্ত আছিল, ইয়াৰ পৰাই বুজিব পাৰি৷ নেতাজী যদিও ৰাষ্ট্ৰনেতা আছিল, তেওঁৰ তেজত বাঙালী চেতনা প্ৰৱাহিত হৈ আছিল৷ তেওঁ নবাব চিৰাজদৌলাক বাঙালীৰ জাতীয় বীৰ বুলি উল্লেখ কৰিছিল৷ ১৯৪০ চনত এখন ৰাজহুৱা সভাত নেতাজীয়ে উদাত্ত ভাষণত বাঙালী জাতিক নবাব চিৰাজদৌলাৰ জন্ম তাৰিখ ৩ জুলাই উদ্‌যাপন কৰাৰ বাবে আহ্বান জনাইছিল৷ তেওঁৰ মতে পলাচীৰ যুদ্ধই আছিল বাঙালী জাতিৰ প্ৰথম দেশ ৰক্ষাৰ যুদ্ধ৷ 

ইতিমধ্যে নেতাজীৰ সৈতে ভালেসংখ্যক কংগ্ৰেছ নেতাৰ মতানৈক্য ঘটে৷ নেতাজীৰ আদৰ্শ আছিল ভিন্ন, তেওঁ সশস্ত্ৰ সংগ্ৰামত বিশ্বাসী আছিল৷  নেতাজী আছিল অতি বুদ্ধিমান, চিভিল ছাৰ্ভিচ পায়ো ব্ৰিটিছৰ তলতীয়া হৈ চাকৰি কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল৷ ব্ৰিটিছ চৰকাৰে পাছত নেতাজীক ঘৰতেই বন্দী কৰি ৰাখিছিল৷ নেতাজীৰ ভতিজাক শিশিৰ বসুৰ সহায়ত পলায়ন কৰি প্ৰথমে জাৰ্মানী আৰু পাছত ছাবমেৰিনৰ সহায়ত জাপানলৈ গুচি যায়৷ নেতাজীয়ে গঠন কৰে ‘আজাদ হিন্দ ফৌজ’৷ ভাৰতক পৰাধীনতাৰ শিকলিৰ পৰা মুক্ত কৰিবলৈ তেওঁ কমদিনৰ ভিতৰতেই এক শক্তিশালী ফৌজ গঠন কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ সুভাষ বসুৰ প্ৰত্যাগমনত সেই সময়ত একাংশ শীৰ্ষ পৰ্যায়ৰ কংগ্ৰেছৰ নেতাই মনে মনে ভাল পাইছিল৷ নেতাজীৰ দুৰ্দান্ত সাহসিকতা আৰু দেশপ্ৰেমৰ তুলনা অন্য কোনো নেতাৰ লগত নিশ্চয় নাখাটে৷

১৯৪২ চনৰ কথা৷ সেই সময়ত দেশত উত্তাল আন্দোলন৷ ভাৰত ত্যাগ আন্দোলনৰ প্ৰভাৱ বিশ্বজুৰি প্ৰতিফলিত হয়৷ নেতাজীৰ ইচ্ছা আছিল জাৰ্মান আৰু জাপান মিত্ৰশক্তিৰ সহায়ত ভাৰতক ব্ৰিটিছৰ পৰা মুক্ত কৰা৷ দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ কুচকাৱাজ ইতিমধ্যে আৰম্ভ হৈ গৈছিল৷ তেনে এক পৰিস্থিতি আৰু পৰিৱেশত ২৪ মাৰ্চত ব্ৰিটিছ বাতৰি পৰিৱেশনকাৰী এজেন্সীয়ে প্ৰচাৰ কৰিলে যে নেতাজীৰ বিমান দুৰ্ঘটনাত মৃত্যু হয়৷ টকিঅ’লৈ গৈ থকা অৱস্থাত হেনো নেতাজী দুৰ্ঘটনাত পতিত হয়৷ এই বাতৰি মুহূৰ্ততে সমগ্ৰ ভাৰতত বিয়পি পৰে৷ বিবিচিৰ এই বাতৰিত নেতাজী হতভম্ব হয় আৰু তেওঁৰ বিৰুদ্ধে যে এক ডাঙৰ ষড়যন্ত্ৰ আছে, সেইটোৰ প্ৰতি তেওঁ সতৰ্ক হয়৷ কেৱল সেয়াই নহয়, নেতাজীৰ মৃত্যুৰ বাতৰি গান্ধীজীয়ে নেতাজীৰ মাক প্ৰভাৱতীকো জনায়৷ নেতাজীৰ মাক প্ৰভাৱতী গান্ধীজীয়ে পঠোৱা খবৰত বিশ্বাস কৰা নাছিল৷ নেতাজীৰ মাকে কৈছিল– ‘মোৰ ল’ৰাৰ মৃত্যু হোৱা নাই, মোৰ ল’ৰাৰ মৃত্যু হ’লে মই বুজি পালোঁহেঁতেন৷’ সেয়া আছিল নেতাজীৰ মাকৰ সন্তানৰ প্ৰতি থকা আন্তঃসংযোগ৷ নেতাজীৰ মৃত্যুক লৈ নানা ৰহস্যৰ আৰম্ভণি তেতিয়াৰ পৰাই সৃষ্টি৷ ১৯৪৩ চনৰ বসন্ত কালত পূৰ্ববংগত দুৰ্ভিক্ষ হয় আৰু দুৰ্ভিক্ষত তিনি নিযুত লোকৰ মৃত্যু হয়৷  ১৯৪৫ চনৰ ১৫ আগষ্টত নেতাজীয়ে ভাৰতস্থ ব্ৰিটিছ চৰকাৰলৈ বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰে যে তেওঁৰ সৈন্যদল অচিৰেই ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰিব৷ তেওঁ সৈন্যসকলক কৈছিল যে দিল্লী পাবলৈ এতিয়াও বহুদূৰ৷ নেতাজীৰ স্বপ্ন যেন স্বপ্ন হৈয়ে থাকিল৷ ১৯৪৫ চনৰ ১৮ আগষ্টত টকিঅ’লৈ যোৱাৰ পথত বিমান দুৰ্ঘটনাত নেতাজীৰ মৃত্যু হয়৷ আচলতে দুৰ্ঘটনাটো ঘটিছিল বিমানবন্দৰতেই৷ চিকিৎসালয়লৈ লৈ যোৱাৰ পথত তেওঁ কৰ্নেল হবিবুৰ ৰহমানৰ সৈতে কথাও পাতিছিল৷ 

নেতাজীৰ মৃত্যুৰ সময়ত তেওঁৰ পত্নী এমিলি শ্বেনক’ল আৰু কন্যা অনিতা বসু ভিয়েনাৰ ঘৰত আছিল৷ নেতাজীৰ মৃত্যুৰ বাতৰি পত্নী এমিলিয়ে প্ৰথমে বিশ্বাস কৰা নাছিল৷ নেতাজীৰ এই মৃত্যু ৰহস্যৰ আৱৰ্তত যদিও নেতাজী যে জীৱিত নাই, সেই কথাটো তেওঁৰ ভতিজা শিশিৰ বসুৰ উক্তিৰ পৰাই বুজা যায় 'Let us all try to be brave at the loss of the bravest of men. His will be done–sisir Kumar Bose, August, ২৭, ১৯৪৫'

সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ নাম ভাৰতীয় ইতিহাসত চিৰদিন লিখা থাকিব, তেওঁৰ দেশপ্ৰেম আৰু দেশৰ বাবে জীৱন উছৰ্গাৰ জীয়া কাহিনী প্ৰতিজন ভাৰতীয়ৰ বাবে অনুপ্ৰেৰণাৰ সমল৷

ফোনঃ ৯৪৩৫০-২৪৬৮৭