শুষ্কং কাষ্ঠং আৰু নিৰস তৰুবৰ

একেখিনি কথাকে বিভিন্নধৰণে উপস্থাপন কৰিব পাৰি– সুৱলাকৈ বা কঠুৱাকৈ, সহজকৈ বা জটিলকৈ৷ ইংৰাজী ‘ৰেটৰিক’ শব্দটোৰ অৰ্থ অলংকাৰ-শাস্ত্ৰ– কেনেকৈ অলংকাৰেৰে সজাই-পৰাই ধুনীয়াকৈ ক’ব বিচৰাখিনি উপস্থাপন কৰিব পাৰি৷ সেই একে ৰেটৰিক শব্দৰ অৰ্থ আকৌ বাগাড়ম্বৰ, অৰ্থাৎ ফোপজহি কথাৰ ফোঁৱাৰা৷ বৰ বৰ বিশেষণ আৰু সুৱলা সুৰীয়া শব্দৰে কোৱা অন্তঃসাৰশূন্য ফোপজহি কথা৷ দুয়োটাৰে মাজৰ সীমাডাল একেবাৰে অস্পষ্ট৷ শুনোতা বা পঢ়োতাৰ ৰুচিবোধ আৰু সচেতনতা এটা বিশেষ পৰ্যায়লৈ উন্নীত নহ’লে এই দুয়োটাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য ধৰা অসম্ভৱ৷ কোনখিনি অলংকাৰ- শাস্ত্ৰৰ সচেতন সুপ্ৰয়োগ আৰু কোনখিনি মানুহক বুৰ্বক বনোৱাৰ কাৰচাজি তাক সহজে ধৰা টান৷ এনে প্ৰচেষ্টা সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ জগতখনতো দেখা যাব পাৰে৷ কিন্তু ইয়াক আটাইতকৈ বেছিকৈ দেখিবলৈ পোৱা যায় ৰাজনীতিৰ জগতখনত৷ বিশেষকৈ নিৰ্বাচনৰ বতৰত৷

ৰেটৰিক বা অলংকাৰ-শাস্ত্ৰৰ সূচনা আৰু বিকাশ ঘটিছিল প্ৰাচীন গ্ৰীচত৷ ইয়াৰ প্ৰধান কাৰণ হেনো আছিল প্ৰাচীন গ্ৰীচৰ প্ৰত্যক্ষ গণতন্ত্ৰত মানুহৰ ভোট লাভৰ বাবে কৰা প্ৰচেষ্টা৷ প্ৰাচীন গ্ৰীচত এখন বৃহৎ পথাৰত গোট খোৱা ভোটাৰে প্ৰত্যক্ষভাৱে নিজৰ শাসক নিৰ্বাচন কৰিছিল৷ নিৰ্বাচনত অৱতীৰ্ণ হোৱা প্ৰাৰ্থীসকলে ভোটাৰৰ মন মুহিবলৈ সুৱলা, মন চুই যোৱা ভাষণ দিভোট পাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল৷ কি ক’লে সেইটো যিমান গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল, কেনেকৈ ক’লে সেইটো তাতকৈও গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল৷ গতিকে কেনেকৈ ক’লে মানুহ আকৰ্ষিত হ’ব, তাক লৈ হোৱা চিন্তা-চৰ্চাই জন্ম দিছিল ৰেটৰিক বা অলংকাৰ-শাস্ত্ৰৰ৷ 

মহাৰাজ বিক্ৰমাদিত্যৰ ওপৰত এই অভিযোগ উঠিছিল যে তেওঁ কালিদাসক দৰকাৰতকৈ অধিক গুৰুত্ব দিয়ে৷ এদিন ৰাজসভাত এই প্ৰসংগ ওলাল৷ কালিদাসৰ প্ৰতি ৰজাৰ পক্ষপাতিত্বৰ অভিযোগ উত্থাপন হ’ল৷ বিক্ৰমাদিত্যই তেতিয়া ৰাজসভাৰ পণ্ডিতসকলক সন্মুখত পৰি থকা শুকান কাঠ এডোখৰৰ বৰ্ণনা দিবলৈ ক’লে৷ তেওঁলোকে ক’লে– ‘শুষ্কং কাষ্ঠং তিষ্ঠতি অগ্ৰে’৷ তাৰপাছত ৰজাই কালিদাসক সেই শুকান কাঠটুকুৰাৰ বৰ্ণনা দিবলৈ ক’লে৷ কালিদাসে ক’লে– ‘নিৰস তৰুবৰ পুৰত ভাগে’৷ দুয়োটা বাক্যৰে অৰ্থ হ’ল শুকান কাঠডাল সন্মুখত পৰি আছে৷ কালিদাসৰ বৰ্ণনাটো শুনিবলৈ সুৱলা, আনসকলৰটো শুনিবলৈ কঠুৱা৷ ‘শুষ্কং কাষ্ঠং’ আৰু ‘নিৰস তৰুবৰ’ একেটাই বস্তু৷ কালিদাসে শুকান কাঠডালক মিছাকৈ আন কিবা বুলি বৰ্ণনা কৰা নাছিল৷ তেওঁৰ বৰ্ণনা সত্যনিষ্ঠ, কিন্তু তেওঁ শুনোতাৰ বাবে শুকান কাঠডালক অধিক মনোগ্ৰাহীকৈ দাঙি ধৰিছে৷

এতিয়াৰ ৰাজনীতিৰ, বিশেষকৈ নিৰ্বাচনত প্ৰথম শ্বহীদ হ’ল সত্য৷ ইতিমধ্যে ‘পোষ্ট ট্ৰ³থ’ যুগত প্ৰৱেশ কৰা পৃথিৱীখনত সত্যই তাৰ সকলো অৰ্থ হেৰুৱাই পেলাইছে৷ আমি এতিয়া ‘সত্যোত্তৰ’ যুগত প্ৰৱেশ কৰিছোঁ৷ টুইটাৰত বিশেষ এটা প্ৰচাৰ কিমান সময় ‘ট্ৰেণ্ডিং’ হৈ থাকিল? ইউটিউবত কিমান ‘ভিউ’, কিমান ‘লাইক’ আহিল? ছ’চিয়েল মিডিয়াত ভাইৰেল হ’ল নেকি? এইবোৰহে এতিয়া প্ৰাসংগিক প্ৰশ্ন৷

আগতে শাসকে, ৰাষ্ট্ৰই মানুহক সত্য বা প্ৰকৃত তথ্য জনাৰ পৰা বিৰত ৰাখিবলৈ চেঞ্চৰৰ সহায় লৈছিল৷ প্ৰচাৰ মাধ্যমক সত্য আৰু তথ্য প্ৰকাশ কৰাত বাধা দিছিল৷ এতিয়া চেঞ্চৰৰ বাবে সত্য বা তথ্য প্ৰকাশ আৰু প্ৰচাৰ হোৱাত বাধা দিয়াৰ অৰ্থাৎ চেঞ্চৰৰ কোনো প্ৰয়োজন নাই৷ এতিয়া ৰাইজক প্ৰকৃত সত্য বা তথ্য জনাৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখিবলৈ অৰ্থাৎ চেঞ্চৰ কৰিবলৈ অলেখ অপ্ৰয়োজনীয়, অপ্ৰাসংগিক সত্য তথা তথ্যৰ অৱতাৰণা কৰা হয়৷ বহু তথ্যৰ ভিৰৰ মাজত প্ৰকৃত তথ্য ঢাক খাই পৰে৷ আজিকালি তথ্য লুকুৱাই চেঞ্চৰ কৰা নহয়, চেঞ্চৰৰ সহজ উপায় হ’ল তথ্যৰ ধল বোৱাই প্ৰকৃত তথ্যক উটুৱাই নিয়া৷

জ্ঞানতকৈ মনোৰঞ্জন অধিক আকৰ্ষণীয়৷ গণ-মাধ্যম, ছ’চিয়েল মিডিয়াৰ যুগত জ্ঞানতকৈ মনোৰঞ্জনৰ শক্তিও বহু বেছি৷ এলিয়টে বহুদিনৰ আগতেই আক্ষেপ কৰিছিল– জ্ঞান ক’ত? আমি তথ্যৰ ভিৰত হেৰাই গৈছোঁ, প্ৰজ্ঞা ক’ত? আমাৰ যাত্ৰা জ্ঞানতেই অন্ত পৰিছে৷ 

এফালে ৰেটৰিক- বাগাড়ম্বৰ, অন্তঃসাৰশূন্য শব্দৰ সমদল আৰু আনফালে মনোৰঞ্জন৷ এই দুয়োটা এতিয়া নিৰ্বাচনৰ প্ৰধান উপজীব্য৷ ৰাজনীতিকে জানে ৰাইজৰ ‘বৰিং’ কথা শুনি থাকিবলৈ অলপো ধৈৰ্য নাই৷ তেওঁৰ স্মাৰ্টফোনৰ সস্তিয়া নেটপেকৰ জৰিয়তে সমগ্ৰ পৃথিৱীৰ সীমাহীন মনোৰঞ্জন তেওঁৰ বাবে ৰৈ আছে৷ ৰাজনীতিকজন ৰাইজৰ চকুত পৰিবলৈ তেওঁ এনেকুৱা কিবা এটা কৰিব লাগিব, এনেকুৱা কিবা এটা ক’ব লাগিব যিটো অলেখ অলেখ মনোৰঞ্জনৰ মাজতো ট-টকৈ জিলিকি থাকে৷ ৰাজনীতিকে জানে সত্যনিষ্ঠ, বস্তুনিষ্ঠ, যুক্তিনিষ্ঠ কথাৰে তেওঁ ৰাইজৰ চকুত পৰিব নোৱাৰে৷ 

মনোৰঞ্জনৰ লগতে মানুহক আকৰ্ষণৰ আন এটা উপায় হ’ল মানুহৰ হিংসা, দ্বেষ, ভয় আদি প্ৰবৃত্তিবোৰক উচটনি দিয়া৷ এইবোৰেও মনোৰঞ্জনৰ সমানেই মানুহক আকৰ্ষণ কৰে৷ 

নিৰ্বাচন আহিছে৷ ৰাইজে ভৰপূৰ মনোৰঞ্জনৰ সুবিধা পাব৷ লগতে সুবিধা পাব সাধাৰণতে সুপ্ত হৈ থকা হিংসা, দ্বেষ, ভয় আদি আদিম প্ৰৱণতাৰে প্ৰণোদিত হৈ কোনোবা ‘শত্ৰু’ৰ বিৰুদ্ধে জাক পাতি থূপ খাবলৈ৷ ৰাজনীতিকে সুবিধা পাব ৰাইজৰ মনোৰঞ্জন আৰু আদিম প্ৰবৃত্তিবোৰক জগাই তোলাৰ বাবে ৰেটৰিকৰ অনুশীলন কৰিবলৈ৷