মুক্ত ইচ্ছা : বাস্তৱ নে বিভ্ৰম

গৰমৰ দিনত জুই পুৱাবলৈ মন যায়নে? বা শীতৰ সেমেকা ৰাতি শীতল পানীৰে গাটো ধুবলৈ মন যায়নে? নাযায়, কিন্তু শীতৰ সেমেকা ৰাতি জুই পুৱাবলৈ আৰু গৰমৰ দিনত শীতল পানীৰে গাটো ধুবলৈ মন যায়৷ গতিকে আমাৰ কি মন যায়, আমি কি কৰিবলৈ সিদ্ধান্ত লওঁ, কি কৰাৰ চিন্তা আমাৰ মনলৈ আহে, সেইটো দেখদেখকৈ বাহিৰৰ পৰিস্থিতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে৷ কিন্তু মানুহৰ সকলো ইচ্ছা বা সিদ্ধান্ত জুই পুওৱা বা গা ধোৱাৰ দৰে সৰল নহয়৷ মানুহৰ মনলৈ নানা ভাবনা আহে, নানা ইচ্চা-আকাংক্ষা-অভিলাস জাগে৷ মানুহৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ এটা জটিল প্ৰক্ৰিয়া৷ এটা প্ৰধান প্ৰশ্ন হ’ল– মানুহৰ মন যোৱাটো তেওঁৰ সম্পূৰ্ণ স্বাধীন ইচ্ছাৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা একোটা সিদ্ধান্তনে? বা সহজ ভাষাত স্বাধীন ইচ্ছা বুলি কিবা আছেনে? আমাৰ ইচ্ছাবোৰ স্বাধীন নে সেইবোৰ আন বহু কাৰকৰ পৰা উদ্ভৱ হয়? যদি স্বাধীন ইচ্ছা নাথাকে, তেনেহ’লে মানুহে স্বাধীনভাৱে সিদ্ধান্ত ল’ব পাৰেনে? এজন ব্যক্তিয়ে তেওঁৰ সিদ্ধান্ত বুলি ভবাটো আচলতে তেওঁৰ সিদ্ধান্ত হয়নে? নে আন বহু কাৰকে তেওঁৰ মন-মগজুত সেই সিদ্ধান্তটো গঢ় দিয়ে, যিটোক তেওঁ তেওঁৰ নিজৰ স্বাধীন চিন্তাৰে গ্ৰহণ কৰা সিদ্ধান্ত বুলি ভাবে? মুক্ত ইচ্ছাৰ প্ৰশ্নটোৱে দীৰ্ঘদিন ধৰি দাৰ্শনিক, ধৰ্মতত্ত্ববিদ আৰু বিজ্ঞানীসকলক আকৰ্ষণ কৰি আহিছে৷ শেহতীয়া দশকবোৰত স্নায়ুবিজ্ঞান আৰু বোধশক্তিজনিত বিজ্ঞানৰ অগ্ৰগতিৰ লগতে ৰবাৰ্ট ছাপলস্কিৰ দৰে স্নায়ুবিজ্ঞানী আৰু চিন্তাবিদৰ অন্তৰ্দৃষ্টিয়ে এই জটিল বিষয়টোৰ বিষয়ে মানুহৰ জ্ঞান গভীৰ কৰি তুলিছে৷ মুক্ত ইচ্ছাৰ ধাৰণাটোৰ প্ৰতি এটা উল্লেখযোগ্য প্ৰত্যাহ৩ান আহিছে স্নায়ুবিজ্ঞানৰ পৰা৷ ব্ৰেইন ইমেজিং কৌশল ব্যৱহাৰ কৰি কৰা গৱেষণাৰ পৰা দেখা গৈছে যে মানুহে যিটো সিদ্ধান্ত ল’ব, সেইটো তেওঁ গম পোৱাৰ আগতেই সেই সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ প্ৰক্ৰিয়াটো মগজুত আৰম্ভ হয় আৰু সিদ্ধান্তটো গঢ় লয়, তাৰ পাছতহে তেওঁ সেই সিদ্ধান্তটো গম পায়, বা সেইটোৰ বিষয়ে সচেতন হয়, যিটোক তেওঁ তেওঁৰ স্বাধীন চিন্তাৰে লোৱা সিদ্ধান্ত বুলি ভাবে৷ ১৯৮০ৰ দশকত বেঞ্জামিন লিবেটৰ নতুন যুগৰ সূচনা কৰা  পৰীক্ষাত দেখা গৈছিল যে এজন ব্যক্তিয়ে তেওঁ সচেতনভাৱে গ্ৰহণ কৰা সিদ্ধান্তটো তেওঁৰ মগজুৱে সামান্য সময়ৰ আগতেই গ্ৰহণ কৰে৷ ইয়াৰ ফলত কিছুমান গৱেষকে যুক্তি দিছে যে মুক্ত ইচ্ছা হৈছে এক ভ্ৰম আৰু আমি যিটোক সচেতন সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ বুলি অনুভৱ কৰোঁ, সেয়া হৈছে কেৱল অচেতন স্নায়ু প্ৰক্ৰিয়াই সেই সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰাৰ আগতেই গঢ় দিয়া সিদ্ধান্ত৷অধিক অধ্যয়নে এই ধাৰণাটোক আৰু অধিক শক্তিশালী কৰি তুলিছে৷ উদাহৰণস্বৰূপে, ফাংচনেল এম আৰ আই (FMRI) আৰু ইলেক্টª’এনচেফেল’গ্ৰাফী (EEG) ব্যৱহাৰ কৰি বিজ্ঞানীসকলে এজন ব্যক্তিয়ে তেওঁ কিবা এটা সিদ্ধান্ত লোৱা বুলি বা পছন্দ কৰা বুলি গম পোৱাৰ কেইছেকেণ্ডমান আগতেই তেওঁৰ পছন্দ বা সিদ্ধান্তটো জানিবলৈ সক্ষম হৈছে৷ ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে আমাৰ সচেতন সত্তাটো [বা আত্মাটো] হয়তো আমাৰ সিদ্ধান্ত-পছন্দৰ আৰু আৰু তাৰ ফলৰূপে সংঘটিত কাৰ্যৰ  উৎপাদক  নহ’বও পাৰে, বৰং সেই সিদ্ধান্ত-পছন্দসমূহ সংঘটিত হোৱাৰ পাছত পৰ্যবেক্ষণ আৰু বৰ্ণনা কৰা এজন দৰ্শকহে হ’ব পাৰে৷বিশিষ্ট স্নায়ুবিজ্ঞানী তথা লেখক ৰবাৰ্ট ছাপলস্কিয়ে মানুহৰ আচৰণৰ নিৰ্ধাৰক বা নিৰ্ণয়বাদী ব্যাখ্যাক সমৰ্থন জনাই আহিছে৷ ছাপলস্কিয়ে তেওঁৰ ‘বিহেভ : দ্য বায়’লজী অৱ হিউমেনছ এট আৱাৰ বেষ্ট এণ্ড ৱ’ষ্টৰ্’ নামৰ গ্ৰন্থখনত যুক্তি দিছে যে মানুহৰ কাৰ্যসমূহ জিনীয়, স্নায়ুবৈজ্ঞানিক, পৰিৱেশৰ কাৰকসমূহ আৰু ব্যক্তিগত ইতিহাসৰ জটিল আন্তঃক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয়৷ ছাপলস্কিৰ মতে, মানুহৰ মুক্ত ইচ্ছা এটা ভাল লগা কিন্তু ভিত্তিহীন ধাৰণা৷ যন্ত্ৰ এটাৰ কাৰ্যক আগতীয়াকৈ ভৱিষ্যদ্বাণী কৰিব পৰা ধৰণেই তেওঁ মানুহৰ আচৰণক জীন, পৰিৱেশ, অভিজ্ঞতা আদি উপাদানসমূহ সঠিককৈ জানিব পাৰিলে আগতীয়াকৈ নিৰ্ভুলভাৱে অনুমান কৰিব পাৰি বুলি কৈছে৷ যদি স্বাধীন ইচ্ছা নাই, তেনেহ’লে ব্যক্তিয়ে কৰা কামৰ বাবে তেওঁ দায়ী নহয়৷ অপৰিহাৰ্য আৰু অৱশ্যম্ভাৱীৰূপে ব্যক্তি এজনে তেওঁ কৰাৰ দৰে আচৰণ কৰিবলৈ বাধ্য৷ ছাপলস্কিয়ে কিন্তু জোৰ দি কৈছে স্বাধীন ইচ্ছা নাথাকিলেও মানুহ তেওঁৰ কৰ্মৰ বাবে দায়ী৷ গাড়ী এখনৰ ব্ৰেকে কাম নকৰাৰ বাবে যদি দুৰ্ঘটনা ঘটে, তেতিয়া সেই বেয়া গাড়ীখন ৰাজপথত চলোৱা বন্ধ কৰি মেৰামতিৰ বাবে গেৰেজলৈ নিব লাগিব৷ তেনেদৰে অপৰাধী এজনক তেওঁ কৰা অপৰাধৰ বাবে আৰু তাৰ যাতে পুনৰাবৃত্তি নঘটে তাৰবাবে সমাজৰ পৰা আঁতৰাই ৰখা প্ৰয়োজন হ’ব৷ কিন্তু মানুহৰ আচৰণৰ নিৰ্ণয়বাদী প্ৰকৃতিক স্বীকাৰ কৰিলে ব্যক্তিক দায়িত্বৰ পৰা মুক্ত নকৰিলেও নৈতিকতা আৰু ন্যায় ব্যৱস্থা সন্দৰ্ভত থকা আামাৰ প্ৰচলিত ধাৰণাৰ মৌলিক পৰিৱৰ্তন হ’ব৷ যদি মুক্ত ইচ্ছা এক ভ্ৰম হয়, তেতিয়া শাস্তি দিয়াতকৈ আচৰণৰ মূল কাৰণসমূহৰ সমাধান কৰি পুনৰ্বাসন আৰু প্ৰতিৰোধমূলক পদ্ধতিক অধিক গুৰুত্ব দিব লাগিব৷মুক্ত ইচ্ছাৰ বিবদমান তথা বিতৰ্কিত বিষয়টোৰ স্নায়ুবিজ্ঞানৰ পৰা মুক্ত ইচ্ছা নাই বুলি নিৰ্ণায়ক প্ৰমাণ পোৱাৰ পাছতো নিষ্পত্তি হোৱা নাই৷ কিছুমান দাৰ্শনিক আৰু বিজ্ঞানীয়ে মুক্ত ইচ্ছা আৰু নিৰ্ণয়বাদে সহাৱস্থান কৰিব পাৰে বুলি মত প্ৰকাশ কৰে৷ তেওঁলোকে যুক্তি আগবঢ়ায় যে মানুহে নিজৰ প্ৰেৰণা বা ইচ্ছাবোৰ মুক্ত চিন্তাৰ সলনি বাহ্যিক কাৰকৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হ’লেও নিজৰ প্ৰেৰণা আৰু ইচ্ছা অনুসৰি কাম কৰাৰ অধিকাৰ থাকিব লাগে৷মানুহৰ ব্যক্তি জীৱনত, সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক জীৱনত লোৱা বহু সিদ্ধান্ত আপাত দৃষ্টিতেই অযুক্তিকৰ, অহিতকৰ যেন লাগে আৰু এজন ব্যক্তিয়ে কিয় অযুক্তিকৰ বা অহিতকৰ সিদ্ধান্ত লয় বা বাছনি কৰে যাৰ ফলত ব্যক্তিৰ লগতে সমাজৰো অহিত সাধন হয়, সি এক বুজিব নোৱৰা সাঁথৰ হৈ থাকে৷ টলষ্টয়ে তেওঁৰ মহান উপন্যাসত মানুহৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণৰ প্ৰক্ৰিয়াটোত অযুক্তিৰ ভূমিকা সুন্দৰকৈ দেখুৱাইছে৷ কিন্তু যেতিয়া মানুহৰ কোনো স্বাধীন ইচ্ছা নাই বুলি বুজিব পাৰি, তেতিয়া মানুহৰ মানৱীয় সিদ্ধান্ত আৰু সম্ভাৱনাসমূহক আন এক দৃষ্টিকোণৰ পৰা পৰ্যবেক্ষণ কৰিব পাৰি৷