ক্ষুৰস্য ধাৰা অনুপম সাহিত্যৰ উৎকৃষ্ট অনুবাদ
ড॰ নমিতা শৰ্মাই অনুবাদ কৰা আৰু ষ্টুডেণ্টছ ষ্ট’ৰ্ছে ২০২১ বৰ্ষৰ নৱেম্বৰত প্ৰকাশ কৰা প্ৰসিদ্ধ ইংৰাজ লেখক ৱিলিয়াম ছমাৰছেট মমৰ মূল ইংৰাজী গ্ৰন্থ ‘দ্য ৰেজৰ্ছ্ এজ’ৰ [The Razor’s Edge, প্ৰকাশ কাল ১৯৪৪] অসমীয়া অনুবাদ ‘ক্ষুৰস্য ধাৰা’ অসমীয়া সাহিত্যলৈ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান৷ এই উপন্যাসে অসমীয়া পাঠকক বিশ্ব-সাহিত্যৰ এখন উৎকৃষ্ট উপন্যাসৰ স’তে পৰিচিত কৰাই দিয়াৰ উপৰি আচলতে বিশ্ব-সাহিত্যনো কিদৰে নিৰ্মাণ হয় এই কথাও বুজাত সহায় কৰিব৷ লেখকৰ চিন্তাৰ গভীৰতা আৰু অন্তদৃৰ্ষ্টি, একোখন সমাজৰ ভিন্ন গতি প্ৰৱাহৰ সম্যক উপলব্ধি আৰু তাৰ নিখুঁত উপস্থাপন, মেদবিহীন ভাষাৰ যাদুকৰী আকৰ্ষণ আৰু জীৱন বৈচিত্ৰ্য আৰু তাৰ মাজেৰে ওলাই অহা বিৰোধ বা দণ্ড, আৰু বিশেষকৈ পণ্যবাদী আৰু যুদ্ধবাজ সমাজে সৃষ্টি কৰা সীমাহীন উত্তেজনা আৰু অনিশ্চয়তাৰ পৰা উদ্ধাৰ পাবৰ বাবে মানুহে কৰা কৃচ্ছ সাধনাৰ বিশাল উপস্থাপনাৰে লেখকে পশ্চিমীয়া সমাজৰ এক বিশেষ সময়ৰ জটিল চিত্ৰ জীৱন্ত ৰূপত আমাৰ সমুখত তুলি ধৰিছে৷সাহিত্য অনুৰাগীসকল নিশ্চয় এই উপন্যাসৰ মূল বক্তব্য সম্পৰ্কে অৱগত৷ জীৱনৰ গূঢ়াৰ্থ অনুসন্ধানেই উপন্যাসখনৰ মূল বিষয়৷ প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত অংশগ্ৰহণ কৰি মানসিকভাৱে বিধবস্ত হোৱা এজন যুৱকৰ জীৱন কাহিনী, জীৱনৰ প্ৰতি গঢ়ি উঠা অনাসক্তি আৰু তাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পাবৰ বাবে তেওঁ কৰা সংগ্ৰামৰ বৈচিত্ৰ্য আৰু তাৰ মাজেৰে পণ্যবাদী পশ্চিমীয়া সভ্যতা আৰু তাৰ বিপৰীতে আধ্যাত্মিক চেতনাই অতি শক্তিশালীভাৱে প্ৰভাৱান্বিত কৰি ৰখা ভাৰতীয় সভ্যতাৰ মাজৰ মৌলিক পাৰ্থক্য প্ৰকাশ পাইছে৷ এই উপন্যাস এক কথোপকথনৰ দৰে আৰু লেখকে নিজেই কৈছে যে কথোপকথনৰ আঁত ধৰোঁতাজনো লেখক নিজেই৷ পণ্য আৰু ব্যক্তিকেন্দ্ৰিক পশ্চিমীয়া সভ্যতাৰ প্ৰতি লেখকৰ বিৰক্তিৰ বিষয়ে সাহিত্যৰসিকসকল জ্ঞাত৷ এই উপন্যাসৰ শিৰোনামো লোৱা হৈছে কথা উপনিষদৰ এটি শ্লোকৰ পৰা৷ ছমাৰছেট মমে তেওঁৰ উপন্যাসৰ পাতনিত তাৰ ইংৰাজী ভাঙনি কৰি লিখিছে ঃ ‘The sharp edge of a razor is difficult to pass over, thus the wise say the path to salvation is hard.’ এখন ক্ষুৰৰ ধাৰাল অংশ দেও দি যোৱাটো মুঠেও সহজ কথা নহয়, আৰু জ্ঞানীজনে কয় যে জীৱনৰ সঁচা মুক্তিও অতি কষ্টসাধ্য৷ মানৱ জীৱনৰ সকলো অশুভৰ পৰা পৰিত্ৰাণৰ উপায় বিচাৰি ১৯৩০ৰ দশকত ছমাৰছেট মম নিজেই ভাৰতলৈ আহিছিল আৰু সুদীৰ্ঘকাল ভাৰতত কটাইছিল৷ ‘ক্ষুৰস্য ধাৰা’ত ঔপন্যাসিকে নিজে উপলব্ধ অভিজ্ঞতাৰে ভাৰতীয় আধ্যাত্মিকতাক পাৰ্থিৱ জীৱনৰ অস্থিৰতা আৰু সাৰশূন্যতাৰ পৰা মুক্তিৰ এক পথ-পন্থা হিচাপেই উপস্থাপন কৰিছে৷ যদিওবা এই উপন্যাসত লেখকে ভাৰতীয় আধ্যাত্মিকতাৰ জৰিয়তে ক্ষুৰস্য ধাৰ অতিক্ৰম কৰাৰ ইংগিত আছে, তথাপি বাস্তৱিকতে ছমাৰছেট মমে ভাৰতীয় আধ্যাত্মিকতাৰ মাজতো জীৱনৰ প্ৰকৃত অৰ্থ বিচাৰি পোৱা বুলি দাবী কৰা নাই৷‘ক্ষুৰস্য ধাৰা’ৰ প্ৰতিপাদ্য বিষয় যদিওবা পশ্চিমীয়া-ইউৰোপীয় আৰু মাৰ্কিন উভয়ৰে– পণ্যকেন্দ্ৰিক সভ্যতাৰ বিপৰীতে ভাৰতীয় আধ্যাত্মিক সভ্যতাৰ প্ৰাপ্তিৰ এক অৱলোকন, কিন্তু উপন্যাসখনৰ গভীৰতা বিচাৰি পোৱা যায় লেখকে বিংশ শতিকাৰ প্ৰথমাৰ্ধৰ, বিশেষকৈ বিশ্বযুদ্ধই বিভীষিকা সৃষ্টি কৰি যোৱা ইউৰোপীয় আৰু মাৰ্কিন, প্ৰধানতঃ মাৰ্কিন সমাজ জীৱনৰ বিষয়ে তুলি ধৰা বিশাল ছবিখন৷ যুদ্ধবিধবস্ত ইউৰোপীয় অথবা মাৰ্কিন সমাজত অৰ্থনৈতিক বিপৰ্যয় হৈছে; যুদ্ধই মানুহৰ মনত ভৱিষ্যৎ সম্পৰ্কে গভীৰ সংশয়ো সৃষ্টি কৰিছে৷ কিন্তু তাৰ মাজতো সম্ভ্ৰান্ত শ্ৰেণীটোৰ মাজত অহংকাৰ শেষ হৈ যোৱা নাই আৰু নতুন সমাজ নিৰ্মাণৰ অনুশীলনো আৰম্ভ হোৱা নাই৷ পণ্য আৰু ভোগৰ বাসনা বাঢ়ি গৈছে৷ সুবিধা পালেই পাৰ্টীৰ আয়োজন, জীৱন-যৌৱনৰ উদ্যাপন এনে সম্ভ্ৰান্ত সমাজৰ এৰাব নোৱৰা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য৷ তাৰ মাজত আছে শ্ৰেণী অহংকাৰ আৰু অত্যধিক আত্মগৰ্বিতা আৰু সচেতনতা৷ যুদ্ধবিধবস্ত অৰ্থনীতিয়ে গোটেই সমাজলৈ নানা প্ৰত্যাহ৩ান কঢ়িয়াই আনিছে৷ নাৰী জীৱনলৈ নামি আহিছে গভীৰ বিভীষিকা৷ বিশ্বাসৰ ঠাই লৈছে ঠগ-প্ৰৱঞ্চনাই, আৰু তাৰ দ্বাৰা আটাইতকৈ বেছি লুণ্ঠিত হৈছে নাৰী জীৱন৷ জীৱন-জীৱিকাৰ তাড়নাত কত নাৰী কিমান পুৰুষৰ শয্যাসংগিনী হৈছে তাৰ হিচাপ নাই৷ শিল্প-সাহিত্যৰ সাধকসকলৰ লুভীয়া চৰিত্ৰও ক্ৰমে উন্মোচিত হৈ পৰিছে৷ বহু নাৰী দিশহাৰা হৈ উন্মাদ-নিচাসক্ত হৈ উঠিছে৷ যৌনতাই মানুহক খেদি ফুৰিছে৷ সেইবোৰক লৈ যে কাৰো একো অনুশোচনা হোৱা নাই তেনে কথাও নহয়৷ কিন্তু বেছিভাগৰ ক্ষেত্ৰতে তেনে অনুশোচনা সাময়িক৷ ব্যতিক্ৰম আছে, তাৰ প্ৰমাণ উপন্যাসৰ প্ৰধান চৰিত্ৰ লেৰি অৰ্থাৎ লৰেন্স ড্যাৰেল৷ চিকাগো চহৰৰ তৰুণ বিমানচালক লেৰি প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত ফ্ৰান্সৰ যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ পৰা ঘূৰি অহাৰ পাছত প্ৰায় সম্পূৰ্ণকৈয়ে জীৱনবিমুখ হৈ পৰিছে৷ যুদ্ধৰ অভিজ্ঞতাই লেৰিক ভিতৰৰ পৰা দহি পেলাইছে৷ তাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ বিচাৰি লেৰিয়ে কি কৰা নাই৷ কিমানবোৰ অতি কষ্টকৰ শাৰীৰিক শ্ৰম কৰিছে৷ লেৰিৰ চৰিত্ৰায়নে অৱশ্যে মাৰ্কিন আৰু ইউৰোপীয় অৰ্থনীতিৰ ৰেহৰূপৰ লগতে সমাজ-সংস্কৃতিৰ বহু ছবিও উন্মোচিত কৰিছে৷ উপন্যাসখনৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ বৈশিষ্ট্য এইটোৱেই যে ইয়াত স্থান পোৱা প্ৰায় প্ৰতিটো চৰিত্ৰই একো একোটা প্ৰধান চৰিত্ৰ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে৷ লেখকে প্ৰতিটো চৰিত্ৰকে এনেভাবে উপস্থাপন কৰিছে যে ভিন্ন চৰিত্ৰৰ কাম-কাজ-চিন্তা-আচৰণ আদিৰ মাজেৰে আমি সেই সময়ৰ সমাজখনৰ এক জীৱন্ত ছবিয়েই দেখিবলৈ পাওঁ৷ ধৰক এলিয়ট টেম্পলটন৷ আচলতে গোটেই উপন্যাসখনৰ প্ৰধান ঘটকেই হ’ল এলিয়ট৷ এক অৰ্থত এলিয়টেই উপন্যাসৰ কাহিনী আগবঢ়াই লৈ গৈছে৷ এজন সম্ভ্ৰান্ত ব্যক্তি এলিয়টৰ মাজেৰে লেখকে আচলতে মাৰ্কিন সম্ভ্ৰান্ত শ্ৰেণীটোৰ চৰিত্ৰ অংকন কৰিছে৷ অত্যন্ত চৌখিন আৰু আত্ম-সচেতন এলিয়টৰ শ্ৰেণী সচেতনতা এনে যে আত্ম-গুৰুত্ব আৰু আত্ম-প্ৰাধান্য কথাটোক লৈ তেওঁ এক অৰ্থত সদায়েই শংকিত হৈয়ে থাকে৷ নিজৰ ভাগিন ইছাবেলক লৈ এলিয়টৰ বহু জল্পনা-কল্পনা৷ তেওঁক কাৰ স’তে বিয়া দিলে এলিয়টৰো মান-সন্মান ৰক্ষা পৰিব সেই কথাটোত বেছিকৈ ব্যস্ত হৈ পৰিল তেতিয়া যেতিয়া ইছাবেলে লেৰিক নিজৰ জীৱনসংগী হিচাপে চিনাক্ত কৰিলে৷ যুদ্ধৰ অভিজ্ঞতাই লেৰিক পাৰ্থিৱ জীৱনৰ প্ৰতি নিৰাসক্ত কৰাই নহয়, প্ৰায় সম্পূৰ্ণকৈ কৰ্মবিমুখ কৰি তুলিছে৷ ইছাবেলৰ ভৱিষ্যতক লৈ এলিয়টৰ উদ্বিগ্নতাই জীৱন সম্পৰ্কে পশ্চিমীয়া সমাজৰ দৃষ্টিভংগী স্পষ্ট কৰি দিছে৷ লেৰিৰ জীৱনো বিচিত্ৰ৷ এফালে ইছাবেলৰ স’তে যুগ্মজীৱনৰ প্ৰস্তুতি, আনহাতে শৈশৱৰ লগৰী ছোফিৰ প্ৰতিও আৱেগ-আসক্তি৷ জীৱন-ধুমুহাই বিধবস্ত কৰি যোৱা ছোফিয়ে যাপন কৰিছে একধৰণৰ বিশৃংখল আৰু নিচাসক্ত জীৱন৷ সময়ৰ সোঁতত ইছাবেলৰ বিয়া হৈছে অতি সম্পদশালী গ্ৰেৰ লগত, কিন্তু যুদ্ধবিধবস্ত অৰ্থনীতিয়ে গ্ৰেৰ পৰিয়ালৰ ব্যৱসায়লৈকো নমাই আনিছে কাল অমানিশা৷ তেওঁলোকে আশ্ৰয় লৈছে ইছাবেলৰ মোমায়েক এলিয়টৰ ফ্ৰান্সৰ পাৰিত থকা গৃহত৷ লেৰিৰ পৰা বিচ্ছেদৰ বেদনা ইছাবেলে সদায়ে বুকুত কঢ়িয়াই লৈ ফুৰিছে, যদিওবা বাহ্যিকভাৱে গ্ৰেৰ স’তে ইছাবেলৰ সুখৰ সংসাৰ৷ আনহাতে ছোফিৰ লগত লেৰিৰ বিবাহৰ প্ৰস্তুতি চলিছে৷ লেৰি আৰু ছোফিৰ বিবাহৰ প্ৰস্তুতিত ইছাবেলে বাহ্যিকভাৱে সহায়তাৰ হাত আগবঢ়ালেও ভিতৰি ঈৰ্ষাত জ্বলিছে৷ বিয়াৰ দিনাই ছোফি অন্তৰ্ধান হৈছে আৰু উপন্যাসৰ শেষত অস্পষ্টকৈ হ’লেও এই কথা পোহৰলৈ আহিছে যে ইছাবেলে ছোফিক হত্যা কৰিছে৷ এলিয়টৰ আত্ম-সচেতন সম্ভ্ৰান্ত মানসিকতা ইমান দূৰলৈকে প্ৰসাৰিত হৈছে যে তেওঁ নিজে তেওঁৰ মৃত্যুৰ পাছত ব্যৱহাৰ হ’বলগীয়া কফিন অথবা আন নিয়ম-নীতি সম্পৰ্কেও স্পষ্ট নিৰ্দেশনা দি গৈছে৷ কাহিনীৰ মাজে মাজে আন কেতবোৰ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ চৰিত্ৰয়ো ভুমুকি মাৰিছে৷ তাৰ ভিতৰত অন্যতম চৰিত্ৰ হ’ল সুজান ৰুভায়াৰা৷ সুজানৰ এক শিল্পীসুলভ মন আছে, তেওঁ ছবি আঁকে৷ সুজানৰ জীৱনলৈও বহু ধুমুহা আহিছে৷ এই ধুমুহাৰ স’তে মোকাবিলা কৰিবলৈ গৈ তেওঁ যে কিমান প্ৰতিষ্ঠিত শিল্পী বা ব্যৱসায়ীৰ শয্যাসংগিনী হৈছে তাৰ হিচাপ নাই৷ কিন্তু তাৰ মাজতো সুজানাৰ এক ব্যক্তিত্ব আছে, যাৰ সুবাস পোৱা যায় তেওঁৰ কথা-বতৰাত৷ চমু কথাত ‘ক্ষুৰস্য ধাৰা’ত বিচিত্ৰ চৰিত্ৰৰ সমাহাৰ ঘটিছে আৰু তাৰ মাজেৰে মাৰ্কিন তথা ইউৰোপীয় সমাজৰ চৰিত্ৰ আৰু সংস্কৃতি ফুটি উঠিছে৷ লগতে পোহৰলৈ আহিছে বিংশ শতিকাৰ প্ৰথমাৰ্ধৰ সেই সমাজৰ দ্বন্দ্ব আৰু অৰ্থনৈতিক সংকট৷ ইতিমধ্যে উনুকিয়াই থৈ আহিছোঁ যে এই উপন্যাসৰ মাজেৰে পশ্চিমীয়া পণ্য আৰু ভোগকেন্দ্ৰিক সভ্যতাই মানুহৰ মনত সৃষ্টি কৰা সীমাহীন উত্তেজনা, আশংকা, অনি(য়তা আৰু জীৱনৰ প্ৰকৃত প্ৰাপ্তি-অপ্ৰাপ্তিৰ দ্বন্দ্ব চিত্ৰায়িত হৈছে লেৰিৰ চৰিত্ৰৰ মাজেৰে৷ তাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ বিচাৰি লেৰিয়ে অৱশেষত আৱিষ্কাৰ কৰিছে ভাৰতীয় সভ্যতাত শক্তিশালী হৈ থকা আধ্যাত্মিকতাৰ মাহাত্ম্য৷ এই আধ্যাত্মিকতাই লেৰিক জীৱনৰ সকলো উত্তেজনা আৰু অনিশ্চয়তাৰ পৰাও মুক্তি দিছে৷ লেৰিৰ এই জীৱন অন্বেষণ হয়তো ছমাৰছেট মমৰ নিজৰ জীৱনৰেই অন্বেষণ৷ কাৰণ ১৯৩০১ দশকৰ মাজভাগত লেখক নিজেই ভাৰতলৈ আহিছিল এনে প্ৰাপ্তিৰ সন্ধানত আৰু আশ্ৰমকে প্ৰমুখ্য কৰি দেশখনৰ বহু ঠাই ভ্ৰমণ কৰিছিল৷ উপন্যাসখন আকস্মিকভাৱেই শেষ কৰা হৈছে আৰু লেখকে কৈছে যে অস্বস্তিত পৰিলেও তেওঁ সচেতনভাৱেই পাঠকক শূন্যত ৰাখিলে৷ আচৰিত কথা এয়ে যে ১৯৪৪ চনত প্ৰকাশিত এই উপন্যাসত লেখকে কৈছে যে তেওঁ উল্লেখ কৰা প্ৰায় প্ৰতিটো চৰিত্ৰৰেই বাসনা পূৰণ হৈছে– ধৰক গ্ৰেয়ে ব্যৱসায়িক সফলতা লাভ কৰিছে, ইছাবেল প্ৰতিষ্ঠিত হৈছে, সুজান ৰুভায়াৰাই জীৱনৰ নিৰাপত্তা লাভ কৰিছে আৰু লেৰিয়েও ভাৰতীয় আধ্যাত্মিকতাৰ মাজত জীৱনৰ গূঢ়াৰ্থ বিচাৰি পাইছে৷ অথচ লেখকে কৈছে ঃ ‘মোৰ এই দীৰ্ঘ কাহিনী সম্বন্ধে মনৰ গহনত অনুসন্ধান কৰি দেখিছোঁ, ইয়াত বাহিৰে আৰু কিবা সন্তোষজনক সমাপ্তি সম্ভৱপৰ হ’ব পাৰেনে; কিন্তু গভীৰ বিস্ময়েৰে লক্ষ্য কৰি দেখিলোঁ যে মোৰ অনিচ্ছা সত্ত্বেও মই অলপ বিস্তাৰিতভাৱে এটা সফলতাৰ কাহিনীয়ে লিখি গৈছোঁ৷’ ১৯৩৯ চনত সূচনা হোৱা দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ মাজতেই বোধহয় এই উপন্যাস ৰচিত হৈছিল৷ সেইবাবেই লেখকে বোধহয় পাঠকক শূন্যত ৰখাৰ কথা কৈছে৷ এজন সচেতন ভাৰতীয় লোকৰ বাবে অৱশ্যে ছমাৰছেট মমে লেৰি চৰিত্ৰৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় আধ্যাত্মিকতাৰ মাজত জীৱনৰ গূঢ়াৰ্থ আৱিষ্কাৰ কৰা কথাটো বৰ বিশ্বাসযোগ্য কথা নহ’ব৷ আচলতে ১৯২০১ দশকৰ পৰাই ঔপনিৱেশবিৰোধী ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামে গান্ধীৰ নেতৃত্বত নতুন গতি লাভ কৰিছিল আৰু ঔপনিৱেশিক সভ্যতাৰ পণ্যকেন্দ্ৰিকতাৰ বিপৰীতে নতুন সভ্যতাৰ অনুসন্ধান আৰম্ভ হৈছিল৷ তাৰ মাজত আধ্যাত্মিকতাৰো অনুসন্ধান হৈছিল, কিন্তু তাতেই এই বিকল্প সভ্যতাৰ অনুসন্ধান সীমিত হৈ ৰোৱা নাছিল৷ এই বিকল্প সভ্যতাৰ কেন্দ্ৰত স্থাপন কৰা হৈছিল নিপীড়িত মানুহৰ মুক্তিৰ সপোন আৰু এই মুক্তিৰ সপোনত আধ্যাত্মিকতাতকৈও অধিক শক্তিশালী ৰূপত আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল সামাজিক ন্যায়, সাৰ্বজনীন সমতা আৰু অস্পৃশ্যতাৰ বিৰুদ্ধে সৰ্বাত্মক বিৰোধৰ অনুশীলন৷ ছমাৰছেট মমৰ ৰচনাত এই দিশটো কিয় প্ৰতিফলিত নহ’ল সেইটো আমাৰ বাবে এক চিন্তাৰ কাৰণ৷ এনে চিন্তা সত্ত্বেও আমি সকলোৱে মানি ল’বলৈ বাধ্য যে ‘দ্য ৰেজৰ্ছ এজ’ বিশ্ব-সাহিত্যৰ এক কালজয়ী সম্পদ৷ এই সাহিত্যক অসমীয়া পাঠকৰ হাতত তুলি দি ড॰ নমিতা শৰ্মাই অসমীয়া সাহিত্যলৈ এক অনবদ্য অৱদান যোগালে৷ অনুবাদ সাৱলীল হৈছে, যদিওবা অ’ত-ত’ত মাজে-সময়ে উজুটি খাইছে৷