ব্ৰিটিছ কবিক লৈ ভেনিছৰ গৌৰৱ

এক বিদ্যায়তনিক কামত ইউৰোপ ভ্ৰমণলৈ যোৱা কালত ভেনিছ বিশ্ববিদ্যালয়লৈও গৈছিলোঁ৷ সেইদিনা দেওবাৰ  কাৰণে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ভিতৰখন চাব নোৱাৰিলোঁ৷ ‘এছিয়াটিক ষ্টাডিজ’ৰ সুকীয়া ভৱনটো বাহিৰে বাহিৰে দৰ্শন কৰিলোঁ৷ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বিভিন্ন বিভাগ,লেবৰেটৰী,পুথিভঁডাল আদি নেপলছ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দৰে ইফালে-সিফালে সিচঁৰতি হৈ আছে৷ এটা বগা ৰঙৰ তিনি তলাৰ ভৱন দেখুৱাই আমাৰ সংগী শ্যামে ক’লে– ব্ৰিটিছ কবি বায়ৰন সেই ঘৰটোত কেইবাবছৰ ধৰি আছিল৷ তেওঁতো লেঙেৰা আছিল৷ সেই কেইবাতলাৰ ঘৰটোত উঠা-নমা কৰোঁতে তেওঁৰ নিশ্চয় কষ্ট হৈছিল! কথিত আছে,তেওঁ হেনো ‘ডন জুৱান’ আছিল৷ ঘৰটোত,এসময়ত কবি বায়ৰন আছিল বুলি লিখি থোৱা আছে৷ ব্ৰিটিছ কবিক লৈ ইটালিৰ ভেনিছৰ গৌৰৱ! কবি বায়ৰন থকা ঘৰটো,বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেতবোৰ বিভাগীয় ভৱন, ব্ৰিটিছ কনছুলেটৰ ভৱন আদি শাৰী শাৰীকৈ ‘কেনেল দ্য গ্ৰেণ্ড’ৰ পাৰে পাৰে বিদ্যমান৷ সাগৰীয় খালেৰে ভৰা ভেনিছ নগৰৰ বিশ্ববিদ্যালয়খনৰো নিজা কিছুমান যান্ত্ৰিক নাও আছে৷ নাওবোৰত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নাম লিখা আছে৷ এই নাওবোৰে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ শাসনতন্ত্ৰ পৰিচালনা কৰিবৰ নিমিত্তে ‘বাহন’ৰূপে কাম কৰি আহিছে৷ পৰীক্ষাৰ বহীৰ পৰা আৰম্ভ কৰি বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বিভিন্ন সা-সৰঞ্জাম এই যান্ত্ৰিক নাওবোৰেই অনা-নিয়াৰ দায়িত্ব বহন কৰে৷ এই খালবোৰৰ কাৰণেই হয়তো ভেনিছত ৰাজহুৱা গাড়ী-বাছ,ট্ৰাম আদি দেখা নাই৷ ধনী মানুহবোৰৰ ব্যক্তিগত বাহনৰূপে অসংখ্য নাও দেখা পালোঁ৷ ঘৰৰ দুৱাৰমুখত সেই নাওবোৰ বান্ধি থোৱা থাকে৷ শ্যামে মোক ‘ৰাজপ্ৰাসাদ ডুকালে’ [Palazzo Ducale] অথবা বৃহৎ মিউজিয়ামটো চাবই লাগিব বুলি ক’লে৷ চাওঁতে এঘণ্টা লাগিল৷ অপূৰ্ব, অতুলনীয় ভাস্কৰ্য৷ এওঁলোকৰ ভাস্কৰ্য পৃথিৱীৰ ভিতৰতে অভিনৱ৷ বেৰত,চিলিঙত সোণৰ ফ্ৰেমেৰে বন্ধাই থোৱা পেইণ্টিংসমূহে মন হৰি নিয়ে৷ প্ৰাসাদৰ ভিতৰতে আইনী বিচাৰালয়,অস্ত্ৰাগাৰ আদি সকলো বিদ্যমান৷ প্ৰশস্ত হলঘৰ এটাৰ আটাইবোৰ বেৰত আৰু চিলিঙত প্ৰকাণ্ড পেইণ্টিঙবোৰ দেখি অবিস্মৰণীয় বিস্ময়ত মই হতবাক হ’লোঁ৷ মাজে মাজে খিৰিকীয়েদি সোমাই অহা একাজাঁলি ৰ’দৰ পোহৰ পৰি ভেনিছৰ এই ৰাজপ্ৰাসাদৰ পেইণ্টিংবোৰ বিজুলীৰ পোহৰে ফ’কাচ কৰাৰ দৰে অৰ্থময়, ব্যঞ্জনাময় কৰি তোলে৷ হয়তো এসময়ত সেই হলঘৰটোতেই যুদ্ধবন্দীসকলৰ বিচাৰ হৈছিল৷ কাৰণ হলটোৰ গাৰ দাঁতিয়েদি এটা নিচেই ঠেক পথেৰে তলত সুকীয়াকৈ আছে এটা কাৰাগাৰ৷ আমি সেই ঠেক পথেৰে কাৰাগাৰলৈ আহিলোঁ৷ কাৰাগাৰত বন্দী ৰখা ঠেক কুঠৰীবোৰ দেখি বৰ বেয়া লাগিল৷ কাৰণ বন্দীশালত নিৰ্যাতিত হৈ থকা বন্দীসকলোতো মানুহেই আছিল৷ সিহঁতৰো নি(য় পা-পৰিয়াল আছিল আৰু আছিল সুখ-দুখৰ অনুভূতি৷ কুঠৰীবোৰ দেখিলেই বুজিব পাৰি যে সেই যুদ্ধবন্দীসকলক অমানুহৰ দৰে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল৷ বন্দীশালটো চাই সময়তকৈ আগতেই মিউজিয়ামৰ পৰা ওলালোঁ৷ কিছু সময় বাহিৰৰ বেঞ্চত বহি শ্যাম শৰ্মালৈ অপেক্ষা কৰিলোঁ৷ নিৰ্দিষ্ট সময়ত শ্যাম আহি ওলাল৷ মোৰ সমুখত ভেনিছখনক ওপচাই ৰখা অসংখ্য টুকুৰা সাগৰৰ লেখীয়াকৈ এটুকুৰা সাগৰ৷ টুকুৰা সাগৰত অজস্ৰ নাৱৰ অহা-যোৱা৷ কতনা ভ্ৰমণকাৰীৰ সমাৱেশ৷ জাপানী,জাৰ্মানী, ফৰাচী,স্পেনিছ,আমেৰিকান৷ আৰুবা কত দেশৰ!ব্ৰিটেইনৰ পৰা অহা এহাল মাক আৰু জীয়েকক লগ পালোঁ৷ ছোৱালীজনীৰ হাতত এখন ভেনিছ সম্পৰ্কীয় কিতাপ৷ তাই ইংলেণ্ডৰ পৰাই কিনি আনিছে৷ ভ্ৰমণকাৰীৰ মাজে মাজে বিচৰণ কৰি আছে এজাক পাৰ৷

আমি লাহে-ধীৰে যান্ত্ৰিক নাৱেৰে জাট্টেৰেলৈ উভতিলোঁ৷ ঘড়ীত তেতিয়া আবেলি পাঁচ বাজিছিল৷ শ্যামে  ক’লে,‘আজি দেওবাৰ৷ তুমি এতিয়াই গৈ ইনষ্টিটিউটৰ বন্ধ কোঠাটোৰ ভিতৰত সোমাই থাকিব নালাগে৷ বস্তু-বাহনিখিনি কোঠাৰ ভিতৰত থৈ এঘণ্টামান ইনষ্টিটিউটৰ সমুখৰ ৰাজহুৱা মুকলি ঠাইত অলপ ফুৰিবা৷ কত ধৰণৰ যে ভ্ৰমণকাৰী ইয়ালৈ আহে/ সিবিলাকৰ বিচিত্ৰ ৰেহ-ৰূপ চাই আমোদ পাবা৷’ শ্যাম শৰ্মাই পাছদিনা মোক ন বজাত লগ পাবহি বুলি জনাই বিদায় ল’লে৷ তেওঁক যান্ত্ৰিক নাৱৰ ওচৰলৈকে  আগবঢ়াই দিলোঁ৷ শ্যাম যেন মোৰ নিজৰ ভাতৃহে! দেশৰ পৰা অহা বায়েকজনীৰ বাবে কিমান যে চিন্তা আৰু দায়িত্ব! অথচ ইটালিত ভৰি দিয়াৰ আগলৈকে আমি পৰস্পৰক চিনিয়েই পোৱা নাছিলোঁ৷ সাজ লাগি ভাগোঁতে ছয় বাজি যাব৷ গতিকে ছয় বজালৈকে এই পৰ্যটক ভৰি থকা অঞ্চলটোত টহল দিব পাৰিম বুলি নিজকে ক’লোঁ৷ ‘বাৰ’ৰ পৰা খোৱাপানী এবটল কিনিম বুলি আগবাঢ়িলোঁ৷ গিৰ্জাটোৰ ওচৰ পাওঁতেই, গিৰ্জাৰ পৰা এজনী সুন্দৰী যুৱতীয়ে মোলৈ চাই হাঁহি এটি মাৰি আগবাঢ়ি আহিল৷ যৌৱনেৰে উচ্ছল তাইৰ মুখত এটি নিৰ্মল আভা৷ যেন মই তাইৰ বহুদিনৰ চিনাকিহে এনে ভাবত আগবাঢ়ি আহি সুধিলেহি, ‘আৰ ইউ ইণ্ডিয়ান?’ মই ক’লোঁ, ‘হয়, মই ভাৰতীয়৷’ নিতান্ত আত্মীয়ৰ দৰে তাই মোৰ কাষ চাপি আহি নিজৰ পৰিচয় দি ক’লে, তাইৰ নাম, ক্লডিয়া৷ ভেনিছ বিশ্ববিদ্যালয়ত ইটালিয়ান সাহিত্য পঢ়ে৷ তাই ভাৰতলৈ দুবাৰ গৈছে৷ তাই পুত্তাপাৰ্টিৰ সত্যসাই বাবাৰ ভক্ত৷ তাই মোৰ লগত এনে আত্মীয়তাৰে কথা পাতিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, মই যেন তাইৰ সহোদৰাহে! আপোন ভাবেৰে তাই মোক অনতিদূৰৈত তাই থকা কোঠাটো দেখুৱাব বিচাৰিলে৷ বাটৰ চিনাকি৷ তাতে আকৌ বিদেশী ছোৱালী৷ কিন্তু কিয় জানো মই তাইৰ প্ৰস্তাৱটো প্ৰত্যাখ্যান কৰিব নোৱাৰিলোঁ৷ এটা ঠেক, ঈষৎ এন্ধাৰ গলিৰে তাই মোক আগুৱাই লৈ গ’ল৷ হঠাতে মোৰ মনত ভীতি সঞ্চাৰ হ’ল৷ ক’ৰবাৰ এজনী সম্পূৰ্ণ অচিনাকি ইটালিয়ান যুৱতীয়ে তাইৰ বাসস্থান দেখুৱাবলৈ উদগ্ৰীব হ’ল কিয়? আৰু ময়েইবা তাইৰ প্ৰস্তাৱত সন্মতি দিলোঁ কিয়? এখন অচিনাকি ঠাইত এইদৰে একো নজনাকৈ মই কিয় তাইৰ লগত আহিছোঁ? তাই যদি কোনো দুৰ্বৃত্ত লগাই মোক মাৰি পেলায় তেতিয়া কি হ’ব? পৰিয়ালে একো গমকে নাপাব! মোৰ বুকুৰ ভিতৰত আতংকই ধান বানিবলৈ ধৰিছে তেতিয়া৷ কি কৰিম এতিয়া? উভতি যামগৈ নেকি? বাটৰ যদি আউল লাগে কি হ’ব? কিছু দূৰৈত থকা দুতলা কাঠৰ বঙলা এটালৈ আঙুলিয়াই তাই মোৰ হাতত ধৰি লৈ গ’ল৷ ‘হিপ্নটাইজ’ কৰা ব্যক্তিৰ দৰে মই তাইৰ লগে লগে আগবাঢ়িলোঁ৷ কাঠৰ খটখটি বগাই দুই তলাত থকা তাইৰ কোঠাটোত প্ৰৱেশ কৰিলোঁ৷ মজলীয়া আকাৰৰ কোঠা৷ দেখিলোঁ, একমাত্ৰ বিছনাখন এখন ফুলাম শাৰীৰে ঢাকি থৈছে৷ মানে শাৰীখনে ‘বেড কভাৰ’ৰ কাম কৰিছে৷ কোঠাটোৰ এফালে পুৰণিকলীয়া ছোফা এখন৷ মোক তাতে বহিবলৈ দিলে৷ কাঠৰ ডাঙৰ আলমাৰিটো খুলি তাই মোক ক’লে,‘মোৰ গোসাঁই ক’ত আছে চোৱাহি আহা৷’ আলমাৰিটোৰ ভিতৰত পুত্তাপাৰ্টিৰ সাইবাবাৰ দুখন ছবি৷ এখন হাত দাঙি আশীৰ্বাদ কৰাৰ ভংগীত৷ আনখন এফালে চাই থকা৷ ভিতৰত ধূপ আদি আছে৷ তাই যে এজনী একনিষ্ঠ ভক্ত সেইটো উপলব্ধি কৰিব পাৰিলোঁ৷ তাইৰ দৰে নিষ্ঠাৱান ভক্ত হ’বলৈ মই চাগৈ আৰু কেইটামান জনম ল’ব লাগিব৷ চাহ খুৱাব খুজিছিল৷ মই নালাগে বুলি ক’লোঁ৷ তাইৰ পঢ়া মেজখনত যথেষ্ট কিতাপ-পত্ৰ আছে৷ লগত অৱশ্যে টেলিফোন এটাও আছে৷ ক্লডিয়াই ইটালিয়ান সাহিত্যৰ গৱেষণা কৰি আছে৷ তাইৰ পৰা জানিব পাৰিলোঁ, ইটালিয়ান সাহিত্যৰ বিভিন্ন ধাৰা সম্পৰ্কে৷ তাই ক’লে, ডাণ্টেৰ চৈধ্য শতিকাৰ ‘ডিভাইন কমেডী’ আৰু তেৰ শতিকাৰ ‘ভিটা নুৱভা’ [Vita Nuova, – A New Life]ৰ ৰহস্যবাদী চিন্তা-চৰ্চাৰ পাছত, ১৯২৬ চনত নোবেল বঁটা পোৱা চাৰ্ভিনিয়াৰ ঔপন্যাসিক গ্ৰাজিয়া [Grazia Deleddu]ৰ উপন্যাসসমূহ, বিশেষকৈ “এলিয়াছ পৰ্টুলু’, ‘ৰিডছ ইন-দ্য-উইণ্ড’ আৰু মাৰিয়ান্না ছিৰ্চাৰৰ ভাষা আৰু ষ্টাইল অভিনৱ সোৱাদেৰে ভৰা৷ ক্লডিয়াই আৰু কৈছিল, কুৰি শতিকাৰ ১৯৫০ চনলৈকে ইটালিয়ান সাহিত্যত গা কৰি উঠিছিল নব্য বাস্তৱবাদ  দৰ্শনে৷ এই নব্য বাস্তৱবাদে গা কৰি উঠিছিল যিসকল লেখকৰ সাহিত্যত,সেইসকলৰ ভিতৰত নাম ল’ব লাগিব, ভিত্তৰিনি,পাভিজ,ম’ৰাভিয়া,কেলভিন’,ফেন’গলিয়’,ছলডাটি,লেভী,প্ৰাট’লিনি,মাষ্ট্ৰ’নাৰ্ডি আৰু ছেমিনাৰাৰ৷ পঞ্চাছৰ দশকৰ পাছৰে পৰা ইটালিয়ান সাহিত্যত নব্য বাস্তৱবাদ মৰহিবলৈ ধৰে৷ উদাহৰণস্বৰূপে, তাই মৰাভিয়াৰ মৃত্যুৰ পাছত প্ৰকাশ হোৱা তেওঁৰ, ‘Gattopardo’ [The Leopard] নামৰ উপন্যাসখনৰ কথা কয়৷ ক্লডিয়াৰ কাষৰে এপাৰ্টমেণ্টত থকা দম্পতীৰ লগত তাই মোক চিনাকি কৰাই দিলে৷ তাৰপাছত তিনিও মোৰ সৈতে বাহিৰলৈ ওলাই আহিল৷ বাটত ‘জাট্টেৰে’ৰ আগত জুডেইক্কাৰ কেনেলৰ সিপাৰে থকা ঘৰবোৰৰ লাইটৰ শোভা, সাগৰৰ পানীত তাৰ প্ৰতিবিম্ব,সাগৰৰ বুকুত অহৰহ চলি থকা মটৰ ব’টবোৰ,বাটৰ একাষৰ বেঞ্চ,চকী আদিত বহি থকা ভ্ৰমণকাৰীসকললৈ চাওঁতে চাওঁতে সম্প্ৰতি মই বাস কৰা ইনষ্টিটিউট এৰি কিছুদূৰ আগুৱাই গ’লোঁ৷ আকৌ উভতি ইনষ্টিটিউটলৈ আহিলোঁ৷ ক্লডিয়া আৰু তাইৰ লগৰ দম্পতীৰ পৰা বিদায় ল’লোঁ৷ তেওঁলোকৰ ন’টবুকত মোৰ জালুকবাৰীৰ ঠিকনা লিপিবদ্ধ হ’ল৷  ইয়াৰ ভিতৰখনো এখন ডাঙৰ জগত৷ মই থকা কোঠাটো পাবলৈ সাত মিনিটমান ‘পেছেজ’বোৰেদি এপাক ঘূৰি,তাৰপাছত অতিক্ৰম কৰিবলগীয়া হয় চ’ৰাঘৰ, জিমনাচিয়ামৰ বাবে থকা বৃহৎ কক্ষ,স্নানাগাৰ আদি৷ সেইবোৰ পাৰ হৈ ভোজনকক্ষৰ ফালে থকা কফী প্ৰস্তুতকাৰী মেচিন থকা প্ৰশস্ত হলঘৰ,য’ত এফালে আছে ৰোমানৰ এটা প্ৰকাণ্ড মূৰ্তি৷ তাৰ পাছৰ দুৱাৰখন মেলিলেহে ওপৰলৈ উঠি যোৱা মজেইক কৰা খটখটিবোৰ দেখি৷ সেইপিনেদি উঠি গৈ আকৌ ‘মেৰীয়া’ৰ মূতিৰ্ থকা হলঘৰটোৰ লগত সংলগ্ন এগালমান কোঠা৷ ষোল নম্বৰ কোঠাটো পাই তলা খুলি ভিতৰত প্ৰৱেশ কৰিলোঁ৷

[প্ৰয়াত ড॰ নীলিমা শৰ্মা গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দৰ্শন বিভাগৰ মুৰব্বী অধ্যাপিকা হৈ অৱসৰ লোৱাৰ আগতে নব্বৈৰ দশকত ইটালিৰ ৰোম, নেপলচ, ট্যুৰিন আৰু ভেনিচ বিশ্ববিদ্যালয়ত ভিজিটিং প্ৰফেছৰৰূপে কৰ্মৰত আছিল৷ ‘সোঁৱৰণীত ইটালি’ নামৰ ভ্ৰমণ কাহিনীখনৰ  সংকলনটো লিখি শেষ কৰা পাছতে ২০২০ চনৰ অক্টোবৰত  তেওঁ হঠাৎ অসুস্থ হৈ পৰে আৰু পুত্ৰৰ বেংগালুৰুৰ বাসস্থানত ২০২১ চনৰ ৮ মাৰ্চত মৃত্যু হয়৷ তেওঁৰ ইচ্ছা অনুসৰিয়ে পঢ়ুৱৈ সমাজলৈ এই ভ্ৰমণ কাহিনী আগবঢ়োৱা হ’ল৷]