বিষ্ণু ৰাভা কোন? কিয় আমি তেওঁক সুঁৱৰিব লাগে? স্বাধীনতাৰ প্ৰাক্‌কালৰে পৰা স্বাধীনতাৰ উত্তৰ কালৰ দুটা দশক অসমৰ সমাজ-সংস্কৃতি আৰু ৰাজনীতিৰ বৈপ্লৱিক বা গণমুখী উত্তৰণৰ বাবে সৰ্বস্ব ত্যাগৰ নিদৰ্শন এৰি যোৱা বিষ্ণু ৰাভাক মধ্যবিত্তীয় জাত্যাভিমানৰ বেহুত বন্দী কৰি ৰখাৰ যি প্ৰয়াস তাক ৰোধিব নোৱাৰিলে বিষ্ণু ৰাভাৰ প্ৰকৃত আদৰ্শ আৰু চিন্তাৰ সঠিক মূল্যায়ন সম্ভৱ নহয়৷ বিষ্ণু ৰাভা যে অসম আৰু অসমীয়া জাতীয় জীৱনৰ এগৰাকী মহানায়ক তাক লৈ বিতৰ্কৰ অৱকাশ নাই৷ কিন্তু তেওঁৰ চিন্তাত জাতিৰ ধাৰণাটো কি আছিল সেইটো আমি ভালকৈ বুজিব লাগিব৷ বিষ্ণু ৰাভাৰ বাবে জাতিৰ বৰভেটি হ’ল সেইসকল লোক, যিসকলে এটা জাতিৰ অৰ্থনৈতিক বুনিয়াদ নিৰ্মাণ কৰি দিয়ে৷ তেওঁলোকনো কোন? তেওঁলোক হ’ল কৃষক-শ্ৰমিক আৰু দেহৰ ঘাম মাটিত পেলাই হাড় ভঙা শ্ৰম কৰা লোকসকল৷ তেওঁলোকক বাদ দি জাতি হ’ব নোৱাৰে৷ জাতিৰ বাবে ভাষা, গীত, সংগীত, নাটক– এই সকলোবোৰেই অপৰিহাৰ্য৷ কিন্তু এই সকলোবোৰৰ কেন্দ্ৰত মানুহ৷ অৰ্থাৎ জাতি আৰু সংস্কৃতি উভয়ৰে কেন্দ্ৰত মানুহ৷ কিন্তু মানুহৰ ধাৰণাটোক বিমূৰ্ত ৰূপত উত্থাপন কৰিলে নহ’ব৷ মানুহক চিনিব লাগিব সমাজৰ বহুখলপীয়া নিপীড়নৰ আধাৰবোৰ চিনাক্ত কৰি৷ অৰ্থাৎ মানুহ এক সাৰ্বজনীন কথা নহয়৷ আকৌ মানুহ এক স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় নহয়৷ মানুহৰ পৰিচয় নিৰ্মাণ কৰি দিয়ে আৰ্থ-সামাজিক ব্যৱস্থাৰ গঠন আৰু তাৰ চৰিত্ৰই৷ জনজাতীয় সম্প্ৰদায়সমূহে অসমীয়া জাতীয় সত্তা আৰু সংস্কৃতিৰ সৌধ নিৰ্মাণত যোগোৱা অৱদানক অস্বীকাৰ কৰি তেওঁলোকক ৰাজনৈতিক প্ৰতিনিধিত্বকে প্ৰমুখ্য কৰি বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত কৰা অৱহেলা-বঞ্চনাও যে বৰ্ণতন্ত্ৰ আৰু শ্ৰেণীতন্ত্ৰৰেই নামান্তৰ সেই চিন্তাও গভীৰভাৱে ফুটি উঠিছিল বিষ্ণু ৰাভাৰ চিন্তাত৷ 

এক বৈপ্লৱিক সাংস্কৃতিক সত্তা যেতিয়া গণ উদযাপনৰ আধাৰ হৈ পৰে, সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে তেনে সত্তাৰ ৰাজনৈতিক দৃষ্টিভংগী বাদ দি তেওঁৰ সাংস্কৃতিক চিন্তা-চেতনাক কেৱল বিমূৰ্ত সৌন্দৰ্যৰ উপাসনালৈ পৰ্যবসিত কৰে, তেতিয়া তেনে সত্তা হৈ পৰা আধিপত্যশীল শ্ৰেণীটোৰ বৈধতা নিৰ্মাণৰ আধাৰ৷ জ্যোতিপ্ৰসাদ অথবা বিষ্ণু ৰাভাৰ ক্ষেত্ৰতো আজি এনে কথাই হোৱা নাইনে? বিষ্ণু ৰাভাই জাত্যাভিমান হৃদয়ৰ পৰাই ঘৃণ কৰিছিল৷ জাতিৰ নামত চলা বেপাৰক বিৰোধ কৰিছিল৷ নিপীড়িত মানুহৰ মুক্তি আৰু ন্যায়ৰ বাবে মানুহৰ মাজত সংগ্ৰামৰ বীজ ৰোপণ কৰিছিল৷ তেওঁ Conformist নাছিল৷ বিষ্ণু ৰাভাৰ এই মূল দৰ্শনকেই যেতিয়া দলিয়াই পেলোৱা হয়, তেতিয়া বিষ্ণু ৰাভা থাকিলগৈ ক’ত? 

বিষ্ণু ৰাভা সকলোৰে বাবে হিয়াৰ আমঠু নাছিল, আজিও নহয়৷ তেন্তে বিষ্ণু ৰাভাক লৈ ইমান উদযাপন কিয়?  তাৰ প্ৰধান কাৰণ আধিপত্যশীল শ্ৰেণীসমূহৰ উদ্যোগত চলা অন্যায়-অবিচাৰক ঢাকি ৰখা৷ এই কথাখিনি আমি মানি ল’মনে? সেয়েহে যিসকলে এতিয়াও বিষ্ণু ৰাভাৰ বৈপ্লৱিক সত্তাটোক সন্মান কৰে তেওঁলোকে অন্ততঃ সমাজত চলি থকা অন্যায়-অনীতিৰ বিৰুদ্ধে নিজৰ চেতনা আৰু স্থিতি জাগ্ৰত কৰি ৰাখিব লাগে৷  আমি মনত ৰখা ভাল যে স্বাধীনতা প্ৰাপ্তিৰ সময়ত তেনে স্বাধীনতাক কটাক্ষ কৰা বিষ্ণু ৰাভাই ভাৰতীয় সংবিধান আৰু সাংবিধানিক প্ৰমূল্য মানি লৈছিল৷ সেয়েহে তেওঁৰ সতীৰ্থসকলৰ সৈতে বৈপ্লৱিক কমিউনিষ্ট পাৰ্টী এৰি ভাৰতীয় কমিউনিষ্ট পাৰ্টীৰ অংশীদাৰ হৈছিল আৰু নিৰ্বাচনী ৰাজনীতিত অংশ লৈ শেষত গৈ অসম বিধানসভালৈ নিৰ্বাচিত হৈছিল৷ বিষ্ণু ৰাভাৰ এই পৰিৱৰ্তনকো আমি লুকুৱাই ৰখা উচিত নহয়৷ এই পৰিৱৰ্তনৰ গূঢ়াৰ্থ কি? ভাৰতীয় সাংবিধানিক প্ৰমূল্যৰ মাজত তেওঁ নি(য় সমাজ ৰূপান্তৰৰ সম্ভাৱনা দেখা পাইছিল৷ সম্ভাৱনাহে দেখিছিল, সেই সম্ভাৱনা স্বতঃস্ফূৰ্তভাৱে বাস্তৱলৈ ৰূপান্তৰিত হ’ব তেনে বিশ্বাস নি(য়কৈ তেওঁৰ নাছিল৷ শাসকৰ স’তে তেওঁৰ বিৰোধ অব্যাহত আছিল৷ সেয়েহে বিষ্ণু ৰাভাই নিৰ্বাচনী ৰাজনীতিত অৱতীৰ্ণ হোৱাৰ অৰ্থ ৰাষ্ট্ৰৰ আধিপত্যশীল চৰিত্ৰ মানি লোৱা নহয়৷ ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থা আৰু সাংবিধানিক দৰ্শন তথা প্ৰমূল্যৰ মাজত সদায়ে এক টনা-আঁজোৰা চলি থাকে৷ নিপীড়িত মানুহে সংবিধানৰ মৌলিক প্ৰমূল্যক সাৰোগত কৰি অন্যায়-উৎপীড়নক সাৰপানী যোগোৱা ৰাষ্ট্ৰ নীতি অথবা ৰাষ্ট্ৰৰ স’তে মিতিৰালি কৰা সমাজৰ আধিপত্যশীল বৰ্ণ বা শ্ৰেণীসমূহৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম অব্যাহত ৰাখে৷ সংগ্ৰামৰ পদ্ধতি সলনি হয়, কিন্তু সৰ্বজনৰ কল্যাণৰ আদৰ্শত বিশ্বাসী সংগ্ৰামী দৰ্শন নাইকিয়া হৈ নাযায়৷ সংগ্ৰাম গোপন হৈ নৰয়৷ সংগ্ৰাম হৈ পৰে সংবিধান প্ৰদত্ত অধিকাৰৰ জৰিয়তে গঢ়ি তোলা প্ৰতিবাদ-প্ৰতিৰোধ৷ অন্যায়-উৎপীড়নৰ বিৰুদ্ধে গঢ়ি তোলা প্ৰতিৰোধ হৈ পৰে ৰাজনৈতিক নৈতিকতা- Resistance becomes the political morality.

আজিৰ পৰিৱৰ্তিত পৰিস্থিতিত আমি বিষ্ণু ৰাভাৰ চিন্তা আৰু কৰ্মৰ ৰূপান্তৰৰ এই দিশটো ভালকৈ বুজি উঠিব লাগে৷ অৰ্থাৎ বিষ্ণু ৰাভাকো আমি এক অপৰিৱৰ্তনশীল গোড়া সত্তা হিচাপে তুলি ধৰিব নালাগে৷ বিমূৰ্তভাৱে তেওঁক ‘সৈনিক শিল্পী’ৰ সাজ পিন্ধাব নালাগে৷ জ্যোতিপ্ৰসাদৰ ক্ষেত্ৰতো আমি এনে পৰিৱৰ্তন দেখা পাওঁ৷ কিন্তু জ্যোতিপ্ৰসাদৰ ক্ষেত্ৰত গতি আছিল বিষ্ণু ৰাভাৰ বিপৰীত৷ সৌন্দৰ্যৰ সাধক, ভাৰতীয় ঐতিহ্যৰ সাধক, মা কামাখ্যাই মন্দিৰৰ ভিতৰৰ পৰা ওলাই আহি ভুৱন কঁপোৱা নৃত্যেৰে জাতিক জাগ্ৰত কৰিব বুলি ভৱা জ্যোতিপ্ৰসাদ ওলাই আহিল জনসমূদ্ৰলৈ৷ ঘোষণা কৰিলে এক ধৰণৰ গণ বিদ্ৰোহ৷ শিল্পীক স্থাপন কৰিলে গণদেৱতাৰ মাজত৷ আৰু ঘোষণা কৰিলে– ‘আজি জনতাৰ নৱীন চেতনা পৃথিৱী বিয়াপি জাগেযসেই চেতনাত জগতৰ জনে নতুন জীৱন মাগে’৷

এনে চিন্তাৰ আধাৰতেই আমি বিষ্ণু ৰাভাৰ সমসাময়িক প্ৰাসংগিকতাৰ মূল্যাংকন কৰিব লাগিব৷ আজি অসমৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত আটাইতকৈ উৎপীড়িত সম্প্ৰদায় কোন? বিষ্ণু ৰাভাৰ সময়ত আছিল জনজাতীয়সকল৷ আজিও জনজাতীয়সকল বিভিন্ন ধৰণে অৱহেলা-উৎপীড়নৰ বলি হৈ আহিছে৷ কিন্তু সেই সম্প্ৰদায়সমূহৰ মাজৰ পৰা ওলাই অহা শিক্ষিত-মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটো ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ অংশীদাৰ হৈছে৷ তেওঁলোকৰ ৰাজনৈতিক কণ্ঠ স্বীকৃত হৈছে৷ তেওঁলোকক প্ৰতিনিয়ত অৱহেলা কৰা মানসিকতাৰ সলনি হৈছে৷ সেইটো সম্ভৱ হৈ উঠিছে তেওঁলোকে গঢ়ি তোলা দশকজোৰা সংগ্ৰামৰ জৰিয়তে৷ কিন্তু এনে এক পৰিৱৰ্তনে জনজাতীয় মূলৰ মানুহখিনিৰ সকলো সমস্যা সমাধা কৰিছে বুলি আমি ভাৱিব পাৰোঁনে? জনজাতীয় সম্প্ৰদায়সমূহৰ অন্যতম সমস্যা আছিল ভূমিৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ সমূহীয়া কতৃৰ্ত্বৰ প্ৰতি গঢ়ি উঠা প্ৰত্যাহ্বান৷ সেই প্ৰত্যাহ্বানএতিয়া দ্ৰুত গতিত বৃদ্ধিহে পাইছে৷ বজাৰ অৰ্থনীতিৰ উগ্ৰতাই তাক অধিক বিপদসংকুল কৰি তুলিছে৷ কিন্তু এনে প্ৰত্যাহ্বান গঢ়ি তোলাত সেই সম্প্ৰদায়সমূহৰ নব্য-শাসক শ্ৰেণীৰো যে ভূমিকা আছে সেই কথা আমি অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰোঁ৷ 

অসমৰ সাম্প্ৰতিক সময়ৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত বিভিন্ন দিশৰ পৰা উৎপীড়িত সম্প্ৰদায় যে পূৰ্ববংগীয়মূলৰ মুছলমানসকল সেই কথা অস্বীকাৰ কৰাৰ উপায় নাই৷ বিদেশী প্ৰব্ৰজন আৰু নাগৰিকত্বৰ বিতৰ্কই এই সম্প্ৰদায়টোক এনেদৰে পদানত কৰি ৰাখিছে যে তেওঁলোকক লৈ ৰাজনীতিৰ অন্ত নাই৷ এই সম্প্ৰদায়ৰ নিজৰ ভিতৰতো যে এক শক্তিশালী শাসক শ্ৰেণীৰ উত্থান হৈছে সেই কথা ব্যাখ্যা কৰাৰ নিশ্চয় প্ৰয়োজন নাই৷ এই শাসক শ্ৰেণীটোৰ হাততো তেওঁলোক পীড়িত৷ কিন্তু মূলসুঁতিৰ ৰাজনীতিয়ে তেওঁলোকক এনে এটা অৱস্থালৈ ঠেলি দিছে যে পৰিশ্ৰমী কৃষক আৰু শ্ৰমিক হিচাপে তেওঁলোকে অৰ্থনীতি নিৰ্মাণত যোগোৱা অৱদানক স্বীকাৰ কৰি ল’বলৈকো আমি অপাৰগ৷ বিষ্ণু ৰাভাই এই শ্ৰেণীটোৰ প্ৰতি কেনে স্থিতি গ্ৰহণ কৰিলেহেঁতেন? পৰিৱৰ্তিত পৰিস্থিতিত বিষ্ণু ৰাভাৰ প্ৰাসংগিকতাৰ আলোচনা কৰোঁতে ৰাজনৈতিকভাৱে সংবেদনশীল হ’ল বুলিয়েই আমি এনে প্ৰশ্ন এৰাই চলাটো মধ্যবিত্তীয় সুবিধাবাদৰ বাদে অন্য একো নহয়৷ 

সংস্কৃতিৰ ধাৰণাটোক গণ-জীৱনৰ সংগ্ৰাম, চেতনা আৰু প্ৰত্যাশাৰ পৰা বিতাড়িত কৰি তাক ব্যক্তি-সাধনা আৰু উত্তৰণৰ আহিলা অথবা গণ-উন্মাদনাৰ অৱলম্বন অথবা তাক বিমূৰ্ত সৌন্দৰ্যৰ বন্দনা বুলি প্ৰতিষ্ঠা কৰিব খোজাটো নতুন কথা নহয়৷ শ্ৰেণী বিভক্ত সমাজত যুগে যুগে শাসক শ্ৰেণীয়ে সেইটোৱেই কৰে৷ এতিয়া মাত্ৰ তাৰ ৰূপ আৰু প্ৰকাশভংগী সলনি হৈছে৷ বৰ্তমান সময়ত আধুনিক অথবা অত্যাধুনিক প্ৰযুক্তিৰ বহুল প্ৰয়োগেৰে সংস্কৃতিৰ মাজেৰে নিগৰিত বাৰ্তাতকৈ সুৰ, শব্দ, পোহৰ, পৰিৱেশনশৈলী, দশৰ্কৰ আমোদ আৰু উন্মাদনাক প্ৰাধান্য দিয়া এনে সংস্কৃতিত গণজীৱন হৈ পৰিছে অপ্ৰাসংগিক, গৌণ অথবা তুচ্ছ৷ তাৰ মাজেৰে সৃষ্টি হৈছে পলকতে উন্মাদনা সৃষ্টি কৰা উলাহ৷ এনে সংস্কৃতি ৰাজনীতিৰ পৰা বহু যোজন দূৰত বুলি দাবী কৰা হয়৷ অথচ এনে সংস্কৃতি প্ৰচলিত ৰাজনীতি আৰু অৰ্থনীতিৰেই প্ৰসাৰিত ৰূপ৷ বজাৰেই সংস্কৃতি অথবা সংস্কৃতিও এখন বজাৰেই– এই ব্যৱস্থাৰ মাজত বন্দী হৈ পৰিছে সংস্কৃতি আৰু সংস্কৃতিৰ সাধকসকল৷ বজাৰ আৰু সংস্কৃতিৰ মধ্যত আছে ৰাষ্ট্ৰ– ৰাষ্ট্ৰয়ো বিচাৰে তেনে সংস্কৃতি য’ত ৰাষ্ট্ৰৰ চালিকা শক্তিসমূহ বন্দিত হয়৷ বৰ্তমান বিশ্বত যিহেতু পুঁজিৰ মিত্ৰ হৈ উঠিছে সামন্তীয় ধ্যান-ধাৰণাৰে পুষ্ট সামাজিক অথবা ৰাজনৈতিক শক্তিসমূহো– গতিকে অতিসম্প্ৰতি সংস্কৃতি কেৱল পুঁজিৰ সেৱাত উৎসৰ্গিত বুলি ক’লে ভুল হ’ব৷ সামন্তীয় চিন্তা-চেতনাৰ বেহুতো বন্দী হৈ পৰিছে সংস্কৃতি৷ তাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ-প্ৰতিৰোধ হোৱা নাই, তেনে কথা নহয়৷ কিন্তু তেনে প্ৰতিবাদ-প্ৰতিৰোধ প্ৰতিনিধিত্ব কৰা সংস্কৃতি সমুখলৈ আহিব পৰা নাই৷ কিন্তু সংস্কৃতিৰ এনে ৰূপ বা তাৰ প্ৰকাশ পোনপটীয়া নহয়৷ তাৰ নিজা কৌশল থাকে৷ ধৰক ব্যক্তি জীৱনৰ দুখবোধ আৰু বাস্তৱ জগতৰ প্ৰতি প্ৰবল ঘৃণা বা নিস্পৃহ এক ভাৱ৷ অথবা ব্যক্তি সৌন্দৰ্যৰ অপৰূপ বন্দনা৷ যৌৱন-যৌনতাৰ বাধাহীন প্ৰকাশ৷ সকলো বাধা নেওচি হোৱা উত্তাল নৃত্য৷ নাটকৰ এনে সংলাপ য’ত দৰ্শক উটি-ভাঁহি যায়৷ এইবোৰত প্ৰত্যক্ষভাৱে কোনো শ্ৰেণীস্বাৰ্থৰ কথা নাই৷ কিন্তু তাৰ মাজত সমাজত সৃষ্টি হোৱা অন্যায়-উৎপীড়নৰো কোনো চিন-মোকাম নাই৷ অন্যায়-উৎপীড়নৰ প্ৰতি গণদৃষ্টি আঁতৰাই ৰখাৰহে প্ৰচেষ্টা৷ এই সকলোবোৰে সংস্কৃতিৰ মাজেৰে নিগৰিত গণচেতনাক মৰাসুঁতিলৈ পৰ্যবসিত কৰিছে বুলি ক’লে বঢ়াই কোৱা নহ’ব৷ বিষ্ণু ৰাভাক স্মৰণ কৰা মূহূৰ্তত আমি এই দিশবোৰ গভীৰভাৱে অনুধাৱন আৰু হৃদয়ংগম কৰা উচিত৷ সৌন্দৰ্যৰ বিমূৰ্ত উপাসনাৰ বিপৰীতে সমতা, ন্যায়, সহনশীলতা আৰু সাম্প্ৰদায়িক সম্প্ৰীতিৰ ডোলেৰে বন্ধা মূৰ্তমান সুন্দৰতাৰ প্ৰতিহে আমি সজাগ, সচেতন আৰু নিষ্ঠাৱান হোৱা উচিত৷